50. Қазақтың ұлы ағартушылары мен ойш-ры: ш.Уәлиханов, ы.Алтынсарин, а.Құнанбаев және т.Б., ғылым мен мәдениетке қосқан үлесі мен маңызын анықтаңыз.

Абай Құнанбаев (1845-1904) – қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы, ұлы ойшыл, ақын, сазгер. Әкесі Құнанбай – Тобықты руының старшыны. Абайдың тәрбиесі үшін анасы Ұлжанның орны ерекше болды. Ол бастапқы білімді үйінде, кейін Семейдегі Ахмет Ризаның медресесінде алды, сол кезде өзінің ақындық талабын көрсете бастады. Ел билеу ісіне баласын тарқысы келген аға сұлтан Құнанбай Абайдың оқуын аяқтатпады. 13 жасынан бастап Абай әкесінің қасында жүріп, сот ісін жүргізуді, билік айтуды үйренді. Бірақ ру тартыстарынан көп нәрсені байқаған Абайдың әкесімен көзқарастары бір болмады. Ол өздігімен шығыс ақындарының шығармаларын, орыстың классикалық әдебиетін оқып танысты. 1882 ж – ең алғаш Лермонтовтың «Бородино» шығармасын аударады. «Қансонарда шығады бүркітші аңға» атты өлеңін жазады. 1870 ж орыс желтоқсаншысы Е.П.Михалиспен, 1880-ж Н.И.Долгополов, А.Льеонтьев танысады. 1886 ж жазылған "Жаз" деген өлеңінен кейін, Абай шығармашылықпен айналысты. Ол Пушкиннің «Евгений Онегинін», Лермонтовтың жалпы саны 27 шығармасын аударды. Жалпы, оның шығармашылығын топтастырғанда, үлкен үш салаға бөліп қарастыруға болады: өзі шығарған төл өлеңдері әлем әдебиетінің озық үлгілерінен аударған өлеңдерітәлім-тәрбиелік маңызы зор ғақлиялар (қара сөздер)

Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) – ағартушы-педагог, қоғам қайраткері, ғалым этнограф, жазушы. 1844 ж – әкесі қайтыс болып, атасы Балғожа биден тәрбие алған. 1857 ж – Орынбор Шекаралық Комиссиясы жанындағы қазақ мектебін (1850 ж түскен) алтын медальмен бітірді. 1857 ж Орынбор Шекаралық Комиссиясының төрағасы, шығыстану ғылымының өкілі В.В.Григорьевпен жақын танысп, кітапханасын пайдаланды. 1857 ж – атасы Балғожа бидің хатшысы-тілмашы болды 1864 ж 8 қаңтар – Ыбырайдың басшылығымен Торғайда қазақ балаларына арналған мектеп ашты. Жаңа мектеп ашуға қаржы жинауда, мұғалімдермен қамтамасыз етуде Ыбырайдың педогогикалық көзқарасытары қалыптасты. 1867-1868 жж реформалардағы отаршылдық өзгерістерді алғашқыда пайдалы іс деп қарап, кейін патша үкіметінің отаршылдық-аграрлық саясатын әшкереледі. 1879 ж – Алтынсарин Торғай облысы мектептерінің инспекторы болып тағайындалды. 1887 ж – Ырғызда қыздарға арналған мектеп-интернат ұйымдастырды. 1890-1896 жж – орыс-қазақ қыздар училищелері Торғайда, останайда, Ақтөбеде ашылып, барлығы 211 қыз, соның 70-і қазақ қызы оқыған. Ол педагог-ғалымдар Ушинскийдің, Тихомировтың, Бунаковтың, Фармковскийдің және ұлы жазушы Л.Н.Толстойдың педогогикалық мұрасын пайдаланып, екі оқу құралын жазды: "Қырғыз хрестматиясы", "Қырғыздардың орыс тілін үйренуіне басшылық". Қазақ халқының әдет-ғұрпын жинақтай отырып, шығармаларында әдепсіздікті сынады. Отырықшылдықты, жер шаруашылығын дамытудың жаршысы болды. "Қығшақ Сейітқұл", «Талаптың пайдасы», «Байлық неде?» шығармаларында жаңа өмірді, шаруашылықтағы өзгерістерді суреттейді

Шоқан Уәлиханов (1835-65) – жаңа ұрпақты аса көрнекті зерттеушісіне айналды. Шоқан 12 жасына дейін жеке кісінің мектібінде оқыды. 1847 ж күзінде Омск кадет корпусына оқуға түсті, онда жалпы білім беретін пәндер бойынша: география, тарих, орыс және батыс әдебиеті, философия негіздері, зоология мен ботаника, физика, математика, геодезия, құрылыс өнері мен сәулет өнері негіздерін оқыды. 1853 ж кадет корпусын бітіріп, Сібір казак әскерінде қызмет атқаруқа жіберілді. 1857 ж Шоқан Алатау қырғыздарына сапар шегіп, осы сапарында қырғыз эпосы «Манастың» жекелеген бөлімдерін жазып алады. 1857 ж ақпанында оны орыс географиялық қоғамының толық мүшесі етіп сайлады. 1858 ж Қашғарияға жасырын барып, «Алты шардың немесе Қытайдың Нан-Лу провинциясының (Кіші Бұхария) шығыстық алты қылысының жағдайы туралы (1858-59жж)» әйгілі шығармасын жазды. 1860 ж Соғыс министрінің шақыруымен Қашғарияны зерттеуші Петербургке келіп, Орта Азия мен Қазақстан халықтары өмірінің білгірі ретінде қарсы алынып, Орденмен наградталды және шені жөнінен жоғарылатылды. 1864 ж көктемінде Черняевтің Оңт. Қазақстан аймағын Ресейге қосу мақсатындағы экспедициясына қатысты. 1865 ж наурыз айында Алтынемел қыраты баурайындағы Көшен-Тоған деген жердегі Тезек ауылында қайтыс болды. Ш.Уәлиханов Шығысты зерттеуші Г.Н.Потанин, И.Н.Березин, А.В.Васильев, А.Н.Бекетов т.б. ғалымдармен, Ф.М.Достоевский, петрашевшіл С.Ф.Дуров т.б. жазушылармен достық жақын қарым-қатынаста болды. П.П.Семенов-Тянь-Шанский тәрізді белгілі адамдар оның еңбектеріне көніл бөліп отырды. Уәлиханов Орта Азия және Шығыстың тарихы мен мәдениетәне арналған еңбектерімен қатар, қазақ халқыны әдебиеті мен мәдениетіне байланысты зерттеулер жазды. «Қырғыздардың (қазақтардың) ата-тегі туралы», «Қырғыздарда (қазақтарда) шаман дінінің қалдығы хақында», «Қырғыздардың (қазақтардың) көші-қоны туралы», «Қырғыздар туралы» т.б. күрделі еңбектерін туғызды. Халықтың ең сүйікті эпикалық жырларының бірі – Қозы Көрпеш-Баян сұлу поэмасын қағаз бетіне түсірді. Өзінің «Жазбалар» жинағында өкімет атына «Даладағы мұсылмандық туралы», «Көшпелі қырғыздар туралы», «Сот реформасы туралы» еңбектерін жазды.