53. Белсенді туристік жорықта кездесетін беткей түрлері

Шөпті беткей. Қаүіптер: тас құлауы, тайғанақ жол. Тар шатқалда келе

жатқанда тас көшкіні болатын жерлерді анықтау керек. Өте қауіпті болса,

алдында байқаушы тәжірибелі адамды қою керек. Көшкін басталса немесе

тас домалап келе жатса, қатты дауыстап: «Тас!» – деп айқайлайды.

Жүрген кезде аяқтың өкшесін толық басып жүрген жөн. Беткей тік

болса, қиғаштап жүру. Жүрісті жеңілдету үшін альпеншток қолданған артық

емес. Жартас үстіндегі шөпті беткейге бармаған дұрыс, себебі – мұндай

жерде аяқ тайғанап кетуі мүмкін.

Шөгінді үйінділер, мореналар. Шөгінді тас үйінділері жоғарыдан төмен

құлаған тастардан тұрады. Олар бірте-бірте таудың етегінде жиналады.

Морена дегеніміз мұздықтың сырғытып әкелген тастардан тұратын ірі үйінді

болады. Жүрген кезде өте сақ болу керек: кейбір тастар шайқалып тұрады,

кейбіреулері тайғанақ (әсіресе жаңбырдан кейін немесе үстінде қырау, мүк,

қына болса) болады. Тасты қар басып тұрса, арасындағы қуыстар көрінбей

қалады да, аяқты мертіктіріп алу ғажап емес.

Жүрген кезде, түнеуге тоқтаған жағдайда тас құлайтын жерлерден

аулақ болу керек. Мықты жатқан тастар күңгірт, үстінде қына өскен тастар

болады – бұл қауіпсіздіктің белгілері. Ал жаңадан құлап жатқан тастар

ақшыл, кескінді болып көрінеді. Мұндай жерде түнеуге, тіпті ұзақ уақытқа

тоқтауға да болмайды. Тас құлағанда қатты айғайлау керек.

Қар Қарлы жер бедерімен қозғалу қар күйіне байланысты. Ең қолайлысы –

тәңертең жүру. Күндіз, қар еріген кезде өте қиын болып кетеді. Дәл осындай

жағдай – жаңа қалың қар түссе де болады.

Жартастар.Мұз.

Асулар. Асу дегеніміз тау жотасындағы төмен жері, бір аңғарданекіншіге өту үшін ең қолайлы жер.

54. Топырақ, шөпті беткейлерден өту, жолмен, соқпақпен жүру техникасы мен тактикасы

Соқпақпен жүру ережелері. Жүрген кезде бір ырғақты сақтау керек. Тамыр соғуы тоқтағаннан кейін (5-6 мин) қалпына келуі тиіс, шынықпаған

адамдікі – 8-10 мин. Жазық жерде рюкзакпен жүргенде жылдамдық 3,5-4 км/сағ болады. Топ созылмау керек. Жүріс жылдамдығы ең артта қалатындардың жылдамдығынан аспаған жөн, сондықтан алда келе жатқан кісі қатты асықпауы қажет және де дәл жетекшінің соңында топтың ең

әлсіздерін қою керек. Топ қатты созылып кетсе, тоқтап, арттағыларды күту керек.

Шөпті беткей. Қаүіптер: тас құлауы, тайғанақ жол. Тар шатқалда келе жатқанда тас көшкіні болатын жерлерді анықтау керек. Өте қауіпті болса, алдында байқаушы тәжірибелі адамды қою керек. Көшкін басталса немесе тас домалап келе жатса, қатты дауыстап: «Тас!» – деп айқайлайды. Жүрген кезде аяқтың өкшесін толық басып жүрген жөн. Беткей тік болса, қиғаштап жүру. Жүрісті жеңілдету үшін альпеншток қолданған артық емес. Жартас үстіндегі шөпті беткейге бармаған дұрыс, себебі – мұндай жерде аяқ тайғанап кетуі мүмкін.

Шөгінді үйінділер, мореналар. Шөгінді тас үйінділері жоғарыдан төмен құлаған тастардан тұрады. Олар бірте-бірте таудың етегінде жиналады. Морена дегеніміз мұздықтың сырғытып әкелген тастардан тұратын ірі үйінді болады. Жүрген кезде өте сақ болу керек: кейбір тастар шайқалып тұрады, кейбіреулері тайғанақ (әсіресе жаңбырдан кейін немесе үстінде қырау, мүк, қына болса) болады. Тасты қар басып тұрса, арасындағы қуыстар көрінбей қалады да, аяқты мертіктіріп алу ғажап емес. Жүрген кезде, түнеуге тоқтаған жағдайда тас құлайтын жерлерден аулақ болу керек. Мықты жатқан тастар күңгірт, үстінде қына өскен тастар болады – бұл қауіпсіздіктің белгілері. Ал жаңадан құлап жатқан тастар ақшыл, кескінді болып көрінеді. Мұндай жерде түнеуге, тіпті ұзақ уақытқа тоқтауға да болмайды. Тас құлағанда қатты айғайлау керек

55.Мұздықтардың түрлері. Мұздық қалыптастыратын жер бедер формалары

Мұздық түрлері:

Мұз жамылғысы – мұз толығымен дерлік астындағы жер бедерін

жауып тастайды. Қоректену зонасы мұздықтың орталық тұсында орналасады, осы жерден басталып мұздық жан-жаққа тіл сияқты түрде ағып

тарай ды (мысалы, Эльбрус мұздықтары).

Кар мұздығы тау беткейіндегі кар немесе мульда түбінде жатады. Мұз тілі кар шетінен аспайды.

Аспалы мұздық (висячий) таудың жотаның тік беткейінде орналасады.

Жаңкартылған (возрождённый) мұздық аңғар мұздығының сынықтарынан пайда болады. Аңғар мұздығының сынықтары төмен қарай жырадан құлайды да түбінде жаңа мұздық қалыптастырып бірге қатып қалады.

Аңғар мұздығының ап-анық қоректеу зонасы мен аңғарға жылжитын тілі бар. Бірнеше саласы бар мұздық күрделі мұздық деп аталады.

Жан-жаққа ағатын (перемётный) мұздық екі жаққа бөлініп ағады, ал қоректену зонасы ортақ болады.

Мұз жер бедерінің формалары.

Қар кертпеші – жел бағыты жағына асылып тұрған қар кертпеші.

Қар көшкінінің науасында жиі-жиі көшкіндер болады.

Көшкін конусы – көшкін жиі ағатын сайдың төменгі тұсындағы конус тәрізді, тығыздалған қар.

Қар өрісі (снежник) – күннің көзі мен жел жетпейтін жерде орналасқан қимылсыз жатқан қар жинақталуы. Мұздықтың қоректеу зонасы болып табылады.

Қар үстірті – тау арасында орналасқан жайпақ, қарлы-фирнды өріс.

Мұздық тілі – қоректену зонасынан тыс аңғар мұздығының өзі.

Тау астындағы жарық (бергшрунд) мұздықтың қоректену зонасында болады. Жартасқа жабысып қатып қалған фирнның шетінде болады.

Көлденең жарықтар мұздық түбінің бүктелген жерлерінде пайда болады. Томпақ иірімдерде жоғары қарай кеңейеді, ал ойыс жерлерінде – төмен қарай.

Ұзынынан-ұзақ жарықтар мұздық тар жерден кең шатқалға шыққанда пайда болады.

Радиалдық жарықтар аңғардың шұғыл бұрылыстарында мұздықтың шеткі жағында сәуле тәрізді болып қалыптасады.

Крест тәрізді жарықтар аңғар түбінің томпақ жерлерінің үстінде пайда болады, осы жерден мұз жан-жаққа ағады.

Мұз құлауы – ірі бөлектерге бөлінген мұздан тұратын мұздық бөлшегі.

Серак – мұз құлауындағы ірі мұз кесектері.

Грот – мұздық тілінің шетіндегі шұңқыр. Гроттан еру сулары ағады.

Морена – мұздық тасымалдаған тастар үйінділері.

Рантклюфт – мұздық пен оның «төсегінің» арасындағы тар қуыс.

Нунатак – мұздық оны екі жақтан ағып өтетін жартас аралы.