7. Грамадскі дарвінізм
Эвалюцыянізм: Спэнсэр. Грамадскі дарвінізм — адна з першых сацыялагічных школаў, якая развілася ў другой палове XIX ст. Ягоныя сувязі з пазітывістычнай думкай вельмі выразныя, і некаторых тэарэтыкаў з якіх найвыдатнейшым быў Гербэрт Спэнсэр (1820-1903), трэба залічыць да абедзвюх гэтых школаў. Можна сказаць, што дарвінізм — адна з школаў, якія з'явіліся з пазітывістычнае думкі, бо ён утварыўся дзякуючы пашыранаму, галоўным чынам пазітывістамі, перакананню ў магчымасці сфармуляваць навуковыя прынцыпы функцыянавання грамадства, якія можна пазнаць эмпірычна. Вось жа дарвінізм ставіў сабе за мэту тлумачэнне грамадскіх стасункаў дапушчаючы, што існуе падабенства паміж грамадскім і біялагічным жыццём. Гэтыя разважанні развівалі ў згодзе з тэорыяй Чарлза Дарвіна (1809-1882), хоць не заўжды пад ягоным беспасярэдным уплывам. Дарвінава сістэма канцэнтравался на законе "натуральнага адбору", які, паводле яго, ёсць прычынай з'яўлення і развіцця пародаў (відаў) раслін і звяроў, а таксама на законе "барацьбы за існаванне"як чынніка селекцыі, нарэшце, на тэорыі пра спадкаванне набытых рысаў. Сам Дарвін, у адрозненне ад грамадскіх дарвіністаў, быў вельмі далёкі ад пошукаў падабенства паміж біялагічным і грамадскім жыццём, бачачы ў апошнім панаванне маральных прынцыпаў.
Грамадскі дарвінізм прадугледжвае эвалюцыянізм. Падобна да жывых арганізмаў, і грамадства падлягае прынцыпам эвалюцыйнага развіцця. Гэта дэтэрміністычная тэорыя, бо правілы, што кіруюць працэсам эвалюцыі, вызначаюць правілы грамадскага існавання. Урэшце, гэта адна з тэорыяў элітарнага характару, бо яна апраўдвае няроўнасць і панаванне адной групы грамадства над іншай.
У сацыялогіі Спэнсэра лічаць за прадстаўніка арганістычнае школы, у філасофіі — эвалюцыяністам, у палітыцы ён быў прыхільнік лібералізму. Пра шырыню ягоных зацікаўленняў сведчаць назвы ягоных твораў. Гэта (The Principles of..): "Пачаткі біялогіі", "Пачаткі псіхалогіі", "Пачаткі сацыялогіі" і "Пачаткі этыкі". Асновы сістэмы, якую ён, згодна з назвай канспекта задуманага ім твора, акрэсліў як "Праграма сіс-тэмы сінтэтычнае філасофіі" (Synthetic Philosophy, 1860), Спэнсэр сфармуляваў пад уплывам чытання Дарвіна, хоць яшчэ за колькі гадоў перад ім ён сам выказваў эвалюцыяністычныя пагляды. Яшчэ перад з'яўленнем у 1859 г. галоўнага Дарвінавага твора "Пра паходжанне пародаў шляхам натуральнага адбору" (On the Origin of Species by means of natural selection or the preservation of favoured races in the struggle for life) публікавалі вынікі даследзінаў геолагаў, заолагаў і эмбрыёлагаў, якія змяшчалі эвалюцыяністычныя канцэпцыі. Спэнсэра таксама натхняў дэмаграфічны аналіз Малтуса, які гаварыў пра неабходнасць барацьбы за існаванне штораз большага людскога насельніцтва з увагі на недастаковую колькасць харчоў. Само ўвядзенне ў навуку тэрміна "эвалюцыя" — заслуга Спэнсэра; Дарвін раней не ўжываў гэтага тэрміна. Гэта дзякуючы Спэнсэру Дарвінава навука дасягнула гуманітарных асяродкаў і зрабілася для іх вялікім, хоць хвілёвым натхненнем. Эвалюцыяністычная мадэль цалкам агістарычная, яна стварае ўніверсальную схему, не дапушчаючы ніякіх індывідуальных асаблівасцяў пэўных грамадстваў. Зрэшты, гэта ўласціва ўсёй плыні, а не толькі Спэнсэравай сістэме.
Спэнсэравым дапушчэннем было тое, што эвалюцыя датычыць усяго сусвету і, значыцца, ёй падлягае і грамадства. Яна адбываецца паступова, у адным кірунку і грунтуючыся на дзеянні аднаго закону. У выніку эвалюцыі адбываецца дыферэнцыяцыя пэўнай цэласці на часткі. Яна робіцца разнастайная, але і ўпарадкаваная, і паміж асобнымі часткамі паўстаюць шматлікія сувязі, дзякуючы каторым усе часткі застаюцца ў раўнавазе. Такім парадкам, цэласць робіцца больш дасканалая, значыцца, адбываецца поступ. Працэс эвалюцыі не бясконцы, ягоны канец настае ў момант дасягнення поўнае раўнавагі. У грамадстве працэс дасягнення раўнавагі адбываецца паміж групамі, класамі і асобнымі грамадствамі. Раўнавага і, уласна, "сталасць энергіі" як у адносінах унутры грамадства, так і паміж грамадствамі дасягаецца толькі праз канфлікт — барацьбу за існаванне.
Канфлікт, які адвеку існуе паміж людзьмі, змушае іх змагацца за існаванне, а боязь няўдачы ў гэтай барацьбе выклікае страх. Са страху перад адсутнасцю сродкаў для падтрымання жыцця бярэ свой пачатак улада, гэтаксама як страх перад смерцю выклікае з'яўленне рэлігіі. Разам з уладай з'яўляецца падзел працы, далей — падзел на грамадскія класы. Паўстае лад, арганізаваны палітычнай і рэлігійнай уладай, якому Спэнсэр дае назву "мілітарызм". У ім кіруе клас ваякаў, між тым рэшта жыхарства выконвае нявольніцкую працу на патрэбы вайны, якая адбываецца безупынна. Істотай улады ў гэты перыяд ёсць рэгламентацыйная дзейнасць, "цэнтралізаваны кантроль", які пераносіць на ўсё грамадскае жыццё правілы вайсковае арганізацыі. Галоўным вынікам такога спаўнення ўлады ёсць адсутнасць грамадскае мабільнасці і пасярэдніцкіх органаў паміж уладай і людзьмі. Закон служыць умацаванню так арганізаванай дзяржавы і яе парадку, затое не мае ўвагі на асабістыя інтарэсы. Але, з другога боку, жыццё пад пагрозай і страхам уплывае на псіхіку людзей і змушае іх злучацца ў групы, бо "супольная абарона і напад запачаткавалі грамадскае супрацоўніцтва, і з гэтага супрацоўніцтва развіліся ўсе іншыя яго роды". Вось жа працэс інтэграцыі пасуваецца наперад, і штораз большыя групы, якія ён абдымае, пачынаюць жыць у міры і лагодзе, аддаючыся працы, а не канфліктам і барацьбе. Але кааперацыя не вядзе да паўстання калектыўнага грамадства. Наадварот, людзі, вызваленыя ад страху, твораць грамадства, якое грунтуецца на індывідуалістычных пачатках. Моцная, вайсковая ўлада ўжо не патрэбная, затое ўзрастае творчасць і стыхійная дзейнасць людзей. Развіваецца вытворчасць, дзеля гэтага вайсковы этап змяняецца "індустрыяльным". У гэты перыяд улада дэцэнтралізуецца, як яна, так і закон служаць толькі ахове правоў людзей і кантрактаў, якія гэтыя людзі робяць. Грамадства робіцца плюралістычнае, людзі, надарованыя поўнай свабодай, аб'ядноўваюцца ў шматлікія таварыствы. Але гэта не выключае з грамадскага жыцця элемента барацьбы за існаванне. У першабытным грамадстве прычынай такой барацьбы быў страх, у вайсковым грамадстве канфлікт быў інстытуцыяналізаваны палітычнай уладай, у індустрыяльным грамадстве барацьба ідзе за поспех, маёмасць, шчасце і адбываецца ва ўмовах вольнае канкурэнцыі, у якой "прымітыўную сілу" замянілі "зычлівасць і веды". Характэрная заўвага Спэнсэра, што толькі вельмі павольная эвалюцыя можа забяспечыць пэўнасць выніку ў форме сталага індустрыяльнага грамадства. Гэта звязана з тым, што Спэнсэр адмоўна ставіўся да грамадскіх рэформаў вынікі каторых заўсёды не адпавядаюць намерам, бо звычайна не маюць увагі на культурныя чыннікі і расклад грамадскіх сілаў. Сучасную яму эпоху Спэнсэр лічыў пераходнай, у якой ужо існуюць пэўныя грамадствы з індустрыяльнымі элементамі, як Англія, але іншыя, як на эўрапейскім кантыненце Расія, яшчэ знаходзяцца ў вайсковай фазе. Але мадэль індустрыяльнага грамадства трэба разумець найперш як бачанне будучыні.
Выразная ідэалізацыя індустрыяльнага перыяду ў Спэнсэравай сістэме сведчыць пра ягоныя рашуча ліберальныя погляды. Гэта рэдкі прыклад злучэння арганістычных поглядаў на дзяржаву з ліберальным індывідуалізмам. Гэтая відавочная супярэчнасць вынікае з паслядоўнага ўжыцця Спэнсэрам тэрміналогіі, якая пераконвае, што ў сваіх тэзах ён грунтуецца на сцвярджэнні падабенства паміж будовай жывога і грамадскага арганізмаў Але сам Спэнсэр няраз падкрэсліваў істотную розніцу паміж гэтымі арганізмамі, калі пісаў, што "грамадскі арганізм, падзелены, а не адзіны, асіметрычны, a не сіметрычны, чулы ўва ўсіх сваіх адзінках, а не абдараваны нейкім адным цэнтрам чуцця — яго немагчыма параўнаць ні з адным тыпам арганізму звяроў або раслін [...]". Дзеля гэтага здаецца, што арганічнай Спэнсэр лічыў мадэль эвалюцыі грамадства, а не ягоную будову. Галоўнай палітычнай ідэяй філосафа была неабходнасць абмежавання дзяржаўнае ўлады, што само сабою пярэчыць яе арганічнай будове — арганізм жа мусіць быць забяспечаны цэнтральнай кіраўнічай сістэмай, якой ёсць улада, — мазгамі. Дзяржаве ж філосаф адмаўляў нават у такіх традыцыйных паўнамоцтвах, як права эмісіі грошай. Характэрна, што сярод Спэнсэравых абмежаванняў у адносінах да дзяржавы ёсць не толькі забарона весці сацыяльную дзейнасць, але нават і дабрачынную, бо яна парушае натуральны працэс барацьбы за існаванне, якая ў гэтым разуменні была блізказначная нічым не абмежаванай вольнай канкурэнцыі. Зразумелыя ў гэтым кантэксце і адмоўныя адносіны Спэнсэра да ўсіх формаў сацыялізму. Надзвычай ліберальная была і натуралістычная этыка Спэнсэра, якая грунтавалася на палажэннях эгаістычнага геданізму. Яна патрабавала жыць у згодзе з законамі прыроды, г. зн. з законамі барацьбы за існаванне. Такім парадкам, няма ўніверсальных канонаў добрага і благога. Геданістычная мараль грунтавалася на тым, каб рабіць сабе прыемнасць, множыць багацце, на інтэнсіўнасці перажыванняў, усеагульнай свабодзе, якую мацнейшыя ўмеюць выкарыстаць лепей за слабейшых, што дапамагае механізму натуральнага адбору.
Тэорыя заваёвы: Гумпловіч. Яшчэ адным прадстаўніком грамадскага дарвінізму, таксама звязаным з пазітывістычнай школай, быў Людвік Гумпловіч (1838-1909). Народжаны ў Кракаве, выпускнік Ягелонскага ўніверсітэта, ён быў звязаны як з польскай, так і з аўстрыяцкай навукай — трыццаць пяць гадоў ён быў прафесарам на ўніверсітэце ў Грацы. Падставай Гумпловічавай тэорыі было дапушчэнне пра існаванне канфлікту паміж, як ён іх называў расамі. Гэтак ён азначаў групы людзей, якія розняцца паміж сабой звычаямі, рэлігіяй, правам, мовай і, значыць, чыннікамі культурнага, а не антрапалагічнага характару. Перамога ў барацьбе належыць pace, што адзначаецца вышэйшай ступеняй арганізацыі. Канфлікты паміж расамі скончыліся разам з іх поўным змешваннем. Але гэта не скончыла зусім эпохі канфлікту, а надало яму іншыя формы. Канфлікт працягваецца: паміж нацыямі, грамадскімі групамі існуюць канфлікты на рэлігійнай і эканамічнай аснове. Значыцца, характэрная рыса канфлікту - зменнасць удзельнікаў і прадмету спрэчкі; змяняецца і ягоная напружанасць, якая ў сучаснасці выразна аслабела, але сам канфлікт — неадменны складнік грамадскае рэчаіснасці. У гэтым канфлікце бяруць удзел розныя людскія калектывы. Гумпловіч выказваў рашуча антыіндывідуалістычную пазіцыю, сцвярджаючы, што веды пра чалавека і грамадства не адно і тое самае, бо асоба не мае ўплыву на лёс калектыву грамадства ж уяўляе асобную якасць, і яго нельга разглядаць як збор асобаў.
Гумпловічаву тэорыю паўстання дзяржавы скарочана называюць тэорыяй заваёвы. Пачатковай формай аб'яднання людзей была "арда", у якой уласнасць была супольная, а людзі — сваякамі. У працэсе "сінгенізацыі" асабістыя сувязі замяняла свядомасць супольнасці, што паволі нараджалася. Паўстала племя, у якім ужо існавала грамадскае распластаванне (стратыфікацыя), падзел на паноў і нявольнікаў. Вандроўныя плямёны вялі паміж сабой барацьбу, у выніку каторай пераможца асталёўваўся.на пэўным абшары, кантралюючы заваяванае жыхарства. Гэтак паўставала дзяржава. Дзеля гэтага кожная дзяржава злучае ў сабе пераможцаў і заваяваных жыхароў, а з увагі на шматлікія заваёвы, няма дзяржаў этнічна аднастайных. У дзяржаве канфлікты не спыняліся, іх падставай заўжды заставаўся падзел паміж падданымі і ўладай, якая канцэнтравала ў сваіх руках уласнасць і заводзіла законы як гарантыю свайго панавання. I ўсё ж такі ў дзяржаве гэтыя канфлікты былі штораз слабейшыя, бо паміж людзьмі вытвараўся новы тып сувязі, нацыянальная сувязь, якая ў адносінах да дзяржавы вытворная. Паўстанне нацыі звязанае з працэсам уніфікацыі традыцыі, звычаю і права разнастайных этнічных групаў, з якіх складаецца дзяржава, значыцца, гэта працэс культурнага характару. Таксама ў дзяржаве пачалі з'яўляцца сярэднія пласты, якія палагоджваюць антаганізмы паміж дзвюма асноўнымі групамі. Нарэшце, развіццё культуры і штораз лепшыя варункі жыцця людзей давялі да паўстання навачаснае дзяржавы. Вось жа Гумпловічава бачанне сучаснасці аптымістычнейшае за бачанне мінулага. А менавіта ён лічыў, што ў працэсе "амальгамацыі", г. зн. дзякуючы працэсу мяшання крыві, барацьба ў дзяржаве слабее, затое штораз мацнейшыя робяцца сувязі культуры, звычаю і мовы, што яднаюць людзей, у выніку чаго паўстае "навачасная культурная дзяржава". У гэтай дзяржаве штораз болей пашыраецца пазіцыя салідарнасці, што адбываецца ў тым ліку і дзеля ўплыву самой дзяржавы, якая развівае свае сацыяльныя і апякунчыя функцыі, што, аднак, не азначае якой-небудзь схільнасці Гумпловіча да сацыялізму.
Гумпловічава канцэпцыя ўключае і думкі на тэму рэвалюцыі, якія нагадваюць Парэтаву тэорыю цыркуляцыі эліт. Дык вось ён лічыць, што рэвалюцыя ёсць вынік імкнення прадстаўнікоў сярэдняга стану, які творыцца ў дзяржаве галоўным чынам з уплывовых купцоў, з якіх пазней паўстала мяшчанства, заняць месца ў эліце. Гумпловіч, гэтаксама як Парэта, лічыў, што вынікам іх імкненняў ёсць або іх кааптацыя ў склад эліты, або замена адной эліты другою.
8. Расізм
Калі Гумпловіч ужываў паняцце "раса" не ў біялагічным, а ў культурным сэнсе, што, зрэшты, было прычынай шматлікіх непаразуменняў і дадало яму шэраг адмоўных ацэнак, дык у XIX ст. паўсталі і расісцкія тэорыі, што пачалі прадстаўляць гісторыю чалавецтва як гісторыю людскіх расаў, якія яны разумелі антрапалагічна.
Няроўнасць людскіх расаў: Габіно. Творцам тэорыі расізму лічаць графа Артура дэ Габіно (1816-1882), дыпламата, пісьменніка, падарожніка, чалавека, які абарочваўся ў найлепшым таварыстве, блізкага супрацоўніка Алексіса дэ Таквіля. Ягоны галоўны твор у чатырох тамах "Нарыс пра няроўнасць людскіх расаў" (Essaisurl'inegalite des races humaines, t. 1-4,1853-1855) быў, між іншага, вынікам дасведчанняў, якія ён вынес з сваіх падарожжаў, і захаплення культурамі Далёкага Ўсходу. Габіно не намерваўся ацэньваць расы, ён толькі іх апісваў, але вынікі ягонае класіфікацыі няўхільна вядуць да ацэначных высноў. Ён дзяліў расы паводле колеру скуры на чорную, жоўтую і белую, і кожнай з іх надаваў пэўныя рысы. Чорная раса, якую ён называў жаночай, адзначалася чуццёвасцю і пачуццём эстэтыкі. Жоўтая раса, раса людзей канкрэтных і практычных — раса купцоў; яе Габіно называў мужчынскай. У сваю чаргу белая раса — гэта раса, якая зроду прызначана да правадырства, бо яна абдараваная здольнасцю прадбачыць і халоднай калькуляцыяй, арганізацыйным пачуццём. Хоць белая раса — "раса паноў", але ўсярэдзіне яна не адзіная, яе найкаштоўнейшай часткай ёсць арыйска-германская французская арыстакратыя.
Але падзел чалавецтва на расы не выглядае найважнейшай часткай тэорыі Габіно. Шмат цікавейшая ягоная эвалюцыйная тэорыя, паводле каторай гісторыя — гэта гісторыя зводу (выраджэння) чалавецтва ў звязку з працэсам мяшання расаў. Бо ён уважаў, што найкаштоўнейшымі ёсць чыстыя расы ўва ўсёй іх разнастайнасці. 3 гэтага погляду ён высока ацэньваў заснаваныя на расавай чысціні праз вякі нязменныя цывілізацыі Індыі і Кітая. Між тым мяшанне расаў ён лічыў шкодным як для асобы, так і для грамадства. Яно заўсёды выклікае заняпад культуры, грамадскі хаос, зламанне класавых перагародак, палітычную дэмакратызацыю, прынцыповым праціўнікам каторай ён быў, уважаючы самым належным арыстакратычны лад. Паводле Габіно, белая раса таксама паддалася зводу. Яе найбольш мешанымі прадстаўнікамі з расавага погляду ёсць славяне, не захавалі расавай чысціні і немцы, якіх ён называў кельта-славянамі з дамешкай германскае крыві. У бегу гісторыі разам з працэсам мяшання расаў ідзе падзел на класы. Кіраўнічы клас прадстаўляюць члены белае расы, найніжэйшы слой — тутэйшае жыхарства: мяшчанства, купецтва, прамысловыя сферы.
У XIX ст. расісцкія тэорыі іх творцы прадстаўлялі як навуковыя. У наступнікаў Габіно яны не абмяжоўваліся толькі апісаннем, а канцэнтраваліся на ацэнцы і процістаўленні "больш вартых" рас "менш вартым". Ацэначныя навуковыя довады, якія мусілі служыць апраўданнем расісцкіх тэорый, не знайшлі пацвярджэння ў сучаснай біялагічнай навуцы, але сфера іх уплыву, асабліва ў XX ст. у нацыстоўскай сістэме, была агромністая. Факт выкарыстання расісцкіх тэорый у сістэме нямецкага імперыялізму і фашызму зрабіў так, што даследзіны расаў на доўгі час былі занядбаныя. Дадатковая цяжкасць вынікае з таго, што кожнае з даследаванняў такога роду выклікае сумненні і ёсць аб'ектам крытыкі, бо няма магчымасці бясспрэчна вызначыць, ці сцверджаныя імі розніцы паміж расамі маюць сапраўды біялагічныя прычыны, ці іх трэба звязваць больш з грамадска-эканамічнымі і культурнымі ўмовамі, у якіх праз доўгі час жылі гэтыя людзі. Так было, напрыклад, з нядаўнімі даследзінамі Чарлза Марэя, які паказаў, што негры ў ЗША маюць статыстычна ніжэйшы паказальнік інтэлекту за белых жыхароў Злучаных Штатаў.
Абгрунтаванне нявольніцтва. Расізм у Паўночнай Амэрыцьі. Звычайна расісцкія довады скіраваныя проціў расы, якую лічаць культурна ніжэйшай, няздольнай да самастойнага існавання, інтэлектуальна слабейшай. Гэткія думкі найчасцей выказвалі адносна "чорнае" расы, радзей — "жоўтае". Другой мэтай, якую часта ставілі сабе расісты, было паказаць, што ёсць небяспечныя расы, якія ўяўляюць пагрозу ў маштабе цывілізацыі, руйнавальныя. Гэты тып аргумантацыі найчасцей датычыў габрэяў
Довады слабасці і несамастойнасці чорнае расы найчасцей ужывалі для абгрунтавання нявольніцтва, дзеля гэтага імі часта карысталіся і ў ЗША напярэдадні грамадзянскае вайны. Расісцкія прынцыпы прызналі асновай ладу Паўднёвае Канфедэрацыі, што з вуснаў віцэ-прэзідэнта Стэфэнса прагучала ў наступнай форме: "Наша новая дзяржава грунтуецца на [...] ідэі: яе фундамантам і нарожным каменем ёсць тая вялікая праўда, што негр няроўны беламу чалавеку і што нявольніцтва — падпарадкаванне вышэйшай pace — для негра нармальны і натуральны стан. Наша новая дзяржава — першая ў сусветнай гісторыі грунтуецца на гэтай вялікай фізічнай, філасафічнай і маральнай праўдзе [...]. Гэта ў сваёй істоце згаджаецца з воляй Творцы. He нам ацэньваць або крытыкаваць Ягоную волю". Як вынікае з паданага ўрыўку, для абгрунтавання вышэйшасці белае расы ўжывалі рэлігійных довадаў. Томас Р. Д'ю (1802-1848) падкрэсліваў, што нявольніцтва — інстытуцыя, прысутная і прызнаная ў Старым Запавеце. Гэткія ж довады падавалі, грунтуючыся на Новым Запавеце і даводзячы, што Хрыстос і апосталы Пётра і Паўла раілі нявольнікам паслушэнства. Другі тып аргумантаў можна назваць довадамі цывілізацыйнага характару. Д'ю цвердзіў, што прыклад Рыма і Атэнаў даводзіць існаванне нявольніцтва — гарантыя "рэспубліканскага духу", бо нівелюе няроўнасць і магчымыя канфлікты паміж белымі. Палітык з Паўднёвае Караліны, які двойчы быў віцэ-прэзідэнтам Злучаных Штатаў, найбольш ведамы тэарэтык палітычнае мыслі Поўдня напярэдадні Грамадзянскае вайны Джон Ч.Кэлгаўн (1782-1850) у сваю чаргу падкрэсліваў, што нявольніцтва служыць падвышэнню маральнага і інтэлектуальнага ўзроўню неграў і забяспечвае грамадскі мір, якога няма на Поўначы, раздзіранай канфліктамі паміж капіталам і працай. Нарэшце, падкрэслівалі, што будова новае цывілізацыі Поўдня магчымая дзякуючы нявольнікам, якія, такім парадкам, маюць гонар прычыніцца да цывілізацыйнага развіцця чалавецтва.
Наступны спосаб апраўдання нявольніцтва ўключаў антрапалагічную аргумантацыю і найпаўней на амэрыканскім грунце яе сфармуляваў даследнік і доктар з Алабамы Джошуа Нот (1804-1873). Нарэшце, амаль усе памянёныя аўтары спасылаліся на эканамічныя меркаванні. Часта, як гэта зрабіў Уіл'ям Дж. Грэйсан, яны падавалі эканамічныя выгады, якія нявольніцтва дае нявольнікам, вызваляючы іх ад клопату пра ўтрыманне сябе і сям'і ці пра забяспечанне на выпадак беспрацоўя, хваробы альбо старасці, клопату, што заўсёды турбуе наёмных работнікаў на Поўначы.
Падобны набор довадаў — рэлігійных, цывілізацыйных, антрапалагічных і эканамічных — фармулявалі і ў адносінах да габрэяў. Бо досыць хутка антысемітызм зрабіўся неад'емным складнікам расісцкіх поглядаў. Ведама, антысемітызм — з'ява шмат даўнейшая за паўсталыя ў XIX ст. расісцкія тэорыі, бо ён выявіўся ўжо ў старажытнасці. Антысемітызм у хрысціянскай цывілізацыі звязаны з антыюдаізмам, які, абвінавачваючы габрэяў у тым, што яны не прызналі Хрыста за Месію, дадаткова вінаваціць іх за тое, што яны засудзілі яго на смерць. Касцёл толькі пры канцы XIX ст., за пантыфіката Лявона XIII, афіцыйна адкінуў антысемітызм, a II Ватыканскі Сабор (1963-1965) у дэкларацыі Nostra aetate прызнаў, што ён пярэчыць духу Эвангелля. Гісторыя Эўропы ведае шматлікія прыклады ізалявання габрэяў у гета, адбірання ім правоў як і арганізацыі крывавых пагромаў Яны здараліся ў Сярэднявеччы, адбываліся і ў новы час, а ў XX ст. у гітлераўскай Нямеччыне набылі форму арганізаванага народагубства (генацыду). Рэлігійнае адрозненне габрэяў спрыяла прыпісванню ім усялякіх з'яў, якія лічылі згубнымі для цывілізацыі або для грамадска-эканамічных адносінаў дзяржавы. Дзеля гэтага паўсталі стэрэатыпы габрэя-атэіста, габрэя-камуніста, габрэя-капіталіста-ліберала і нават пархатага габрэя. Асабліва ў XIX ст. спажывай для антысемітызму зрабіліся лозунгі эканамічнага характару. Габрэям закідалі правядзенне планавых акцый, што маюць на мэце збядненне мясцовых жыхароў, выпіхванне іх з займаных пазіцый і пазбаўленне маёмасці. Як пэўная рэакцыя на шмат вякоў пераследавання чорнае і габрэйскае расы, у XX ст. паўсталі рухі, якія мусілі змагацца з расізмам, ужываць самаабарону, а таксама абвяшчаць лозунгі вышэйшасці расы/нацыі (сіянізм, "чорныя пантэры", "чорныя мусульмане"), няраз звязваючы іх з грамадскім радыкалізмам і патрабаваннямі ўжыцця сілы.
Пачаткі расісцкага антысемітызму: Чэмбэрлен. У расісцкую мысль XIX ст. антысемітызм увёў натуралізаваны ў Нямеччыне ангелец Гастан Ст'юарт Чэмбэрлен (1855-1927). Ягоны твор прысвечаны найперш пахвале тэўтонскай расы як найдасканалейшай у гісторыі эўрапейскае цывілізацыі. Гэта была раса, у якой галоўнае месца займалі немцы, апроч таго, да яе належалі кельты, а на пэўным, даўнейшым этапе гісторыі — і заходнія славяне. Ад XIII ст. тэўтоны, пераймаючы ўсё найкаштоўнешае са здабыткаў папярэднікаў, пачалі панаваць у Эўропе: да гэтае расы ад тае пары належалі ўсе найвыдатнейшыя прадстаўнікі палітыкі, культуры, навукі і філасофіі. Сваё месца тэўтоны здабылі, бо процістаялі напору іншых культураў (у тым ліку і пазаэўрапейскіх — арабаў або манголаў). Чэмбэрлен таксама невысока ацэньваў грэцкую і рымскую культуры. Праўда, ён прызнаваў, што Грэцыя — калыска філасофіі і мастацтва, а Рым даў Эўропе паняцці дзяржавы і права, але вінаваціў і Грэцыю, і Рым у нізкай ступені маральнага развіцця і ў слабасці, якая змусіла іх саступіць перад пануючай культурай тэўтонаў. Асаблівае месца ў цывілізацыі ён надаваў габрэям, творцам хрысціянскае рэлігіі. Чэмбэрлен лічыў іх моцным і небяспечным элементам, і гэта яны ў сучаснасці мусілі быць галоўнымі праціўнікамі тэўтонаў, расы, якой наканавана вечна змагацца, баронячы найвышэйшыя вартасці цывілізацыі, універсальнымі дзедзічамі каторых яны зрабіліся. Хрысціянства, якое прынеслі ў Эўропу габрэі, мела, на думку Чэмбэрлена, негатыўны уплыў на цывілізацыю, бо выказвала фальшывыя ўніверсалістычныя ідэі, што аслабляюць дзяржаву. Стаўляючы паняцце расы шмат вышэй за хрысціянскія ідэалы, Чэмбэрлен бэсціў не толькі хрысціянскі ўніверсалізм, але і ўсе ягоныя свецкія адмены, такія як спадчына Вялікай Французскай рэвалюцыі 1789 г. і ўсе праявы дэмакратызацыі.