12. Галосн. Гукі, іх гіст. І хар-ка

У бел. мове 6 гал. гукаў: а,о,э,у,ы,і але 10 літар (ё,я,ю,е) Яны ўтвараюцца толькі пры дапамозе голасу. У поласці рота струмень паветра праходзіць свабодна, не сустракае ніякіх перашкод, таму пры вымаўленні гал. гукаў шуму амаль няма. У аснову класіфікацыі кладзецца: удзел губ, месца ўтварэння гал. (месца пад’ему языка), спосаб ўтварэння (ступень пад’ема языка). Паводле ўдзелу губ гал. бываюць губныя(лабіялізаваныя) (у,о)і негубныя (э,і,ы,а). Паводле месца ўтварэння падзял. на гукі пярэдняга(і,э), сярэдняга(ы,а), задняга(у,о) рада. Паводле ступені пад’ема падзял. на гал. верхняга пад’ема(і, ы,у), сярэдняга(э,о), ніжняга(а). Трохвугольнік Шчэрбы: пад’ем – гарыз, рад-вертык. І Ы У

Э О

А

Гал.г-і маўленчы канал адкрыты струмень не сустракае перашкоды, якая можа ўтварыць шум.Пры ўтварэнн. Гал. Ўвесь моўны апарат напруж.Пры ўтвар. гал. й паветран.струменьслабы. Крыніцай гуку пры ўтвар.гал. з’яўл. Перыядычн.ваганні-якія ўзнік.у выніку дзеяння галасавых звязак.

Асн. змены гал. Гукаў

Гал. гукі ў моўн. Плыні вымаўл. Не ізалявана, яны залежаць ад націску, ад есца ў слове, ад якасці зычных, што стаяць побач(цв. ці мякк.). Адносна з гэтым вызначаюць моцную (незалежную) і слабую пазіцыі. Моцная –націскныя гал., калі яны стаяць у пач. слова перад цв. зычн і ў сяр. слова п\ж цв. зычн. (акрамя гука і) (опера, стул). Калі націскны гал. стаіць п\ж мяк.зычн., то ен вымаўл. больш вузка, але яго прыметы не змяняюцца. Слабая пазіцыя – ненаціскное становішча. Не ўсе гал. у слабай пазіцыі аднолькава аслабляюцца. Гукі А,І,У,Ы змян. нязначна,але яны не губляюць сваей асноўн. якасці. Гукі О,Э ў слабай пазіцыі змян. якасна – пераходзяць у гук А (аканне). Пераход О у А назір. ва усіх пераднаціскных і паслянаціскных складах у спрадвечна бел. словах і запазычаных (эканомія –эканамічны). Пераход Э у А ў запазыч. словах, як правіла не адбываецца (этыка-этычны). Такі пераход назіраецца ў даўно запазычаных словах.(характар-рамонт). Гук О можа перах. у Ы, калі ен становіцца ненаціскны: спалучэнне РО, ЛО. (гром-грымець, глотка-глытаць). У некаторых запазычаных словах назір. пераход Э у Ы. (хрыбет- у рус.м. хребет). Змена гукаў О,Э у А пасля мяк. зычн. (Ё,Е у Я) у 1-ым складзе перад націскам наз. яканнем.(вёсны-вясна). У запазыч словах гук Э пасля мяк. зычн. у 1-ым складзе перад націскам не пераходзіць у А. (сезон, медаль).

13. Зычныя гукі. Іх гіст. І хар-ка

Зычных гукаў 39. Пры іх вымаўленнні удзельнічае голас і шум або толькі шум. Падзял. яна паводле: удзелу голасу і шуму; цвердасці і мяккасці; спосабу ўтварэння; органаў вымаўлення і месца ўтварэння. Паводле ўдзелу голасу і шуму зычн. неаднолькавыя. Адны з іх вымаўляюцца з перавагай голасу(санорныя), другія- шуму . Санорныя не маюць адпаведных глухіх, на канцы слова не аглушаюцца, перад імі ў сярэдзіне слова глухія зычныя не азванчаюцца. Шумныя зычн. бываюць звонкія і глухія. Звон. вымаўл. з перавагай шуму над голасам, гл. утвар. пры дапамозе толькі шуму. Паводле цв/мяк зычн. падзял. цв. і мяк. большасць цв. і мяк. утвар. пары. Гукі Ж,Ш,Ч,ДЖ,Р,Ц не маюць мяккіх, яны зацвярдзелыя. Пераход Д у ДЗ’ наз. дзеканнем (вада-вадзе), а Т у Ц’-цеканнем(кут-куце). Гук Й мяккі. Паводле спосабу ўтварэння зычн. падзял. на змычныя(выбухныя), шчылінныя(фрыкатыўныя),злітныя(афрыкаты), змычна-праходныя, дрыжачы. Змычныя гукі ўтвар. пры змыканні і імгненным размыканні моўных органаў. Шчылінныя ўтвар. пры трэнні выдыхаемага паветра аб краі шчылін моўных органаў. Вымаўленне злітных пачынаецца ма змыкання моўн. органаў, але размыканне не імгненнае,а паступовае. Змычна-праходныя ўтвар. Пры поўн. змыканні моўных органаў ў адным месцы і пры няпоўным збліжэнні іх у др. месцы. Дрыжачы гук Р утвар. у выніку дрыжання кончыка языка каля альвеол верхніх зубоў. Паводле ўдзелу органаў вымаўлення і месца ўтварэння зычн. падзял. на губныя і язычныя.