57, 58. Прыслоўе

прысл-нязм.часц.мовы,якая абазначае прымету дзеяння ці стану,прымету якасці,зрэдку-прымету прадмета.Прымету дзеяння ці стану прысл.абазн.тады,калі адносіцца да дзеясл.ці дзеепрысл.(сустракаліся зрэдку).Прысл.не скланяюцца,не спрагаюцца,не маюць формаў роду і ліку.ПРысл уласц.спецыфічн.суф.-а,-е,-аму,(яму),-у,-ы.Паводле значэнняпрысл падз. на 2 семантычныя разрады:азначальныя,да якіх адносяцца якасныя,колькасныя,прысл сп-бу дз-ня,і ўласнаакалічнасныя,што аб ядноўваюць прысл. месца,часу, прычыны,мэты.Якасныя прысл.абазн-ць як-ць дз-ня і адказваюць на пыт.-як?Яны ўтв-ца ад якасных прым. Колькасныя прысл.абазн-ць кол-ць дз-ня(занадта),яго інтэнсіўнасць або мяжу(дашчэнту),меру ці ст-нь якасці(мала).Прысл. сп-бу дз-ня,месца,часу, мэты.Прысл.,утвораныя ад якасных прым.маюць вышэйшую і найвышэйшую ст-нь пар-ня.Пераходзячы ў разрад прысл., самаст.часц.м. змяняюць сваё лексічнае і граматычн.знач.Пры адвербіялізацыі можа назірацца змена націску:без канца-бясконца.Сярод марфалаг-х сп-ў утв-ня прысл.вылучаюцца:суф-ны(смачна),прыставачны(няўмела),прыставачна-суфіксальныабо конфіксны(па-суседску).Некат.прысл.утв-ся сп-м словаскладання:1шляхам спал-ня займ. што з наз-мі:штовечар;2паўтарэннем аднолькавых,блізкіх ці антанімічных слоў:даўно-даўно.У бел.м. выл-ца невялікая група складаных прысл.Яны утв-ца:1паўтарэннем таго самага прысл.з далучэннем прыстаўкі ці без яе:як-ніяк,2паўт-м супрацьлеглых па знач-ні прысл:там-сям.Напісанне прысл. разам:прысл.,утвораныя ад кароткіх і поўных прым пры дапамозе прыназоўніка:здалёк,прысл.,утворан.ад зборных і колькасн.ліч.пры дапамозе прыназ.-у,-на(удвух,надвае).Напісанне праз злучок:прысл.з прыст.-па,якія канчаюцца на -ому,-аму,-яму,цку,-ску,-ы,-і(па-чалавечы),прысл.,утворан.ад парадкавых ліч.(па-першае),склад.прысл.,у якіх паўтараецца тое самае слова(ціх-ціха).

60. Дзеяслоў, яго формы і катэгорыі.

Дзеяслоў(Дз.)—ч.м, якая абазначае дзе-не ці стан прадмета як працэс і выражае яго ў грамат катэгорыях трывання, стану, асобы, ла-ду, часу.

Слова«працэс» у хар-цы Дз. мае шырокае зн-не. Дз. могуць абазнач кан-крэтнае фізіч. дзеянне: будаваць, малаціць,жаць; рух, перамяшчэнне ў прасторы: ісці, бегчы;" м. 1 думку: гаварыць,размаўляць; успрыняцце: бачыць, адчуваць; адносіны асобы да каго-н., чаго-н.: любіць,кахац; стан: спаць,драмаць; зме-ну прыметы ці стану: разумнець, цяплець,і інш.

Зн-не дзеяння ці стану маюць некатор. на-зоўнікі, прым-і, безасабова-прэдыкатыўн.сл., але гэтыя дзеянні і стан у іх не ўяўляюцца як працэс; параўн.: будаўніцтва і будаваць, малацьба і малаціць; спелае жыта і жыта спялее. У гэтых наз-х, прым-х, безасабова-прэдыкат-х сл. і ў дз-х значэнне дзеяння ці стану выра-жаецца пры дапамозе розн. граматыч. катэгорый. Дз. мае граматычн. катэгорыі стану, тры-вання, ладу, часу, асобы, ліку, роду. Ён мае склад сіст. формаў, сярод іх выдзяляюцца 4 разрады: інфінітыў (неазначальн форма дзея-слова), асабовыя формы (формы асобы, ліку, ладу, часу, роду), дзеепрым., дзеепрыслоўе.

Формы дзеяслова падзял. на спрагальныя/не. Спрагальныя — асабовыя фор-мы; яны змяняюцца па асобах, ліках, ладах, ча-сах (а ў прошлым часе — і па родах). Неспрагальныя — інфінітыў, дзеепрым, дзеепры-слоўе. Спрагальныя/не формы маюць шэраг агульных прымет, якія аб'ядноўваюць іх у адзіную сістэму формаў дз.: 1) агульнасць лексічнага значэння; 2) наяўнасць катэгорый трывання і стану; 3) агульнасць кіравання; 4) аднолькавую магчымасць прымыкання прысл.

Інфінітыў і дзеепрысл. — нязменныя формы дз., астатнія — зменныя. Зменным формам уласціва катэгорыя ліку, якая залежыць ад ліку таго слова, да якога дзеяслоў адносіцца: вучань піша — вучні пішуць. Дзеепрым. маюць катэгорыі трывання, стану, часу. Інфінітыў і дзеепрысл. маюць катэгорыі трывання і стану.

Сінтаксіч роля дз-ных формаў неаднолькавая. Асабовыя (спрагальныя) формы ў сказе заўсёды выказнікі (таму іх яшчэ называюць прэдыкатыўнымі). Інфінітыў можа б. любым членам ска-за. Дзеепрым. часцей выступаюць у сказе азначэннямі, зрэдку — выказнікамі, а кароткія — толькі выказнікамі. Дзеепрысл. ў сказе звычайна з'яўляюц-ца акалічнасцямі.

Усе дз. ў залежнасці ад характару накіраванасці, пераходу абазначана

га імі дзеяння на аб’ект падзяляюц на пераходныя/не. Пераходныя дз. абазначаюць дзеянне, якое накірав, пераходзіць на аб'ект-дапаўненне ў форме В.скл. без прыназоўніка.

Непераход. называюцца дз., якія не могуць мець пры сабе прамога дапаўнення ў форме В.скл. без прыназоўніка (дзеянне пераходзіць на аб’ект). Непераходныя дз. звычайна абазначаюць стан і рух суб'екта. 3варотныя дз. - дз. з постфіксам -ся(-ца, -цца). Дз. без гэтага постфікса — незваротныя. Катэгорыя стану паказвае адносіны паміж суб'ектам, дзеяннем і аб'ектам, выражаючы гэта ў формах дзеяслова і ў сінтаксічнай канструкцыі. Незалежны стан паказвае, што дзеянне ўтварае суб'ект, які ў сказе з'яўляецца дзейнікам. 3алежны стан паказвае дзеянне як пасіўнае (залежнае ад іншай асобы, прадмета) у адносінах да аб'екта, які ў сказе з'яўляецца дзейнікам, а суб'ект выступае дапаўненнем у Т.скл.