43. Вызначэнне I лексiка-граматычныя разряды назоунiка. Вывучэнне назоўніка у школе.

Н.— самастойная часц. мовы, якая аб'ядноувае словы з значэннем прадметнасцi i мае самастойныя граматычныя катэгорыi роду, лiку i склону. Назоунiкi могуць мець пры сабе дапасаваныя азначэннi, выражаныя прыметмiкамi, дзеепрыметнiкамi, гайменшкамц парадкавымi лiчэбнiкамi, i ведапасаваныя азначэннi, выражаныя назоунiкамi, прыслоу’ямi, iнфiнiтывам. Тыповая сiнтаксiчная функцыя назоунiка — выступать у ролi дзейнiка, радзей - выказнiк, дапауненне.

У залежнасцi ад сiнтаксiчнага значэння i граматычных катэгорый назоунiкi дзеляцца на агульныя i уласныя, канкрэтныя i абстракгныя, адушаулёныя i неадушаулёныя, асабовыя i неасабовыя, зборныя i рэчыуныя.

Агульныя н. абазначаюць назвы даных ад народных прадметау жывых iстот, з'яу прыроды, паняццяу: крэсла, выдра, Уласныя н. — гэта iндывiдуальныя назвы падзей, жывёл, геаграфiчных аб'ектау, прадпрыемствау, газет, часопiсау, марак i гатункау,вырабау i iнш.: Рагнеда, (адзл.), Асiповiчы (мн.л). Канкрэтныя н. абазначаюць предметы рэчаiснасцi: Дрэва; з'явы пры роды: дождж. Такiя прадметы i з'явы успрымаюцца органамi пачуццяу. Абстрактный н. абазначаюць разнастайныя адцягненыя паняццi псixiчныя працэсы, пачуццi, стан: розум, шчасце. Адушаулёныя назоунiкi абазначаюць назвы людзей, жывёл, лягушак, рыб, насякомых: слесар, воук. Неадушаулёныя— прадметау нежывой прыроды, з'яу i падзе й рэчаiснасць: вулща, дом. Большасць адушаулёных н. — гэта н. м. i ж. р.; н. р. вельмi мала: дзiця. Неадуш. н. належаць да ycix трох родау.

Асабовыя н. — гэта адушаулёныя н., якiя абазначаюць асоб паводле ix сацыяльнай, нацыянальнай, палiтычнай прыналежнасцi (прадпрымальнiк, беларус), роду деейнасцi (выкладчык), сватных адносiн (залоука), месцiн жыхарства (вясковец), розных якасцей (непоседа). Неасабовыя н.— гэта адушаулёныя назоунiкi, якiя абазначаюць розных жывёл, птушак, насякомых (зубр), i неадушаулёныя назоунiкi, якiя абазначаюць прадметы i з'явы (стол, кiт, рака, лес, неба). Зборныя н. абазначаюць сукупнасць асоб, жывых iстот ад народных прадметау як адно цэлае: студэнцтва, чюце, крылле (крыло— крылы).

Рэчыуныя н. абазначаюць назвы рэчывау ад народнага саставу. Такiя рэчывы можна дзялiць на часткi, пры гэтым яны захоуваюць назву шлага. Рэчыуныя н., якiя сборныя, не паддаюцца лечэнню, але яны могуць вымярацца (грам, лiтр, метр). Да рэчыуных назоунiкау адносяцца назвы хiмiчных элементау i злучэнняу: кiсларод, амiяк; прадуктау харчавання: мёд, укусау: острый; тканiн: шоук, ращн, паркаль i iнш. 3 некаторымi зборнымi i рэчыунымi назоунiкамi суадносяцца так званыя адзiнкавыя назоунiкi (назоунiкi са значэннем адзiнкавасцi), Адзiнкавыя н. — гэта назоунii, што абазначаюць асобныя прадметы, выдзеленыя з аднароднага рэчыва або з сукупнасцi аднародных прадметау; яны утвараюцца ад рэчыуных, зборных назоунiкау пры дапамозе суфiкcay -iн-(-ын-), -iнк-(-ынк-), якiя надаюць iм значэнне адзiн кавасць: трох — трошына.

44,46. Склон — граматычная катэгорыя, якая паказвае адносiны назоунiка да iншых слоу у словазлучэннях I сказах. У суч. бел. мове 6 склонау: назоуны (хто?, што?) родны (каго?, чаго?), давальны (каму?, чаму?), вiнавальны (каго?, што?), творны (кiм?, чым?), месны (па чiм?, на чым?, аб чым?), Назоуны склон прамы, астатнiя — ускосныя. У стараж. бел. мове быу сёмы склон — клiчны. У сучаснан беларускай мове формай клiчнага склону выражаецца зваротак: ПАКЛОН ТАБЕ, МОЙ БЕЛАРУСКI КРАЮ!

Назоуны склон мае значэнне суб'екга, утваральнiка дзеяння. Назоунiк назоунага склону абазначае граматычна незалежны член сказа, выступае у poлi дзейнiка двухсастаунага I аднясастаунага намiнатыунага сказа, можа абазначаць прадмет, на якi накiравана

дзеянне. Родны склон можа абазначаць частку ад цэлага: КАВАЛАК ХЛЕБА; аб'ект дзеяння: УБОРКА БУЛЬБЫ; аб'екг пры адмауленнi: ВЫКАНАЦЬ ЗАДАНIЯ, I IНШ. Давальны склон мае значэнне ускоснага аб'екта абазначае асобу цi прадмет, на якi накiравана дзеянне: НАПIСАЦЬ МАЦI, можа мець значэнне ускоснага суб'екга у безасабовых СКАЗАХ: МАЦI НЕ СПIЦЦА. Вiнавальны склон мае значэннi: прамога аб'екга: ЛЮБIЦЬ Ь ЛIТАРАТУРУ; прадмета думкi, мовы, пачуцця: ДУМАЦЬ ПРА БАЦЬКОУ; мэты: ПАЙСЦI ПА ВОДУ I IНШ. Творны склон мае значэннi прылады дзеяння, сродку вытворчасцi: ПIСАЦЬ РУЧКАЙ; ускоснага аб'екга: ПАХНЕ СЕНАМ; сумеснасцi: ЯВА РЗ КАЛI НАЮ, БРАТ З СЯСТРОЮ, НАСТАУНIЦА З ВУЧНЯМI, СТУДЭНТЫ З ВЫКЛАДЧЫКАМI; I IНШ. Месны склон мае значэннi месца, што абумовiла яго назву: ПРАЦАВАЦЬ У ПОЛI; часу, прычыны, аб'ектнае стану: СПЫНIЦЦА У ЗАХАПЛЕННI.

Змяненне н. па склонах называецца скланеннем. Н., якiкм уласлiвыя аднолькавыя склонавыя канчаткi аб'ядноуваюцца у групы, або тыпы скланення. Сiстэма склонавых форма у н. называецца парадыгмай скланення (усяго ix 3)

Да першага скл. адносяцца н. ж. р. з канчаткам -А,-Я: i н. аг. роду, калi абазначаюць асоб ж. полу: КАЛЕГА, ПЛАКСА. : асновай на цвёрды i зацвярдаелы зычны у Р. склоне адз л. маюць канчатак -Ы: ПРАМОВЫ;з асновай на мяккi зычныI Г, К,Х — I: ЗЯМЛI.

Да другога скл. адносяцца н. м.р. з нул. канчаткам; усе н н.р. з канчаткам! -О(-Е), -Е, -А; у тым лiку 5 н. на -МЯ.

Пры скл-нi н. могуць змяняцця не толькi канчаткi, але i аснова у вынiку чаргавання галосных або зычных: галка — галак, сон— сну.

Не належаць нi да аднаго з адз начаных тыпау скланення н., якiя маюць ваускосных склонах канчаткi, уласлi выя розным тыпам скл-ня: рознаскланяльныя, нескланяльныя н. i субстантываваныя прым.; рабочы, дзяжурная, настаунiцкая, марожанае; н., якiя ужываюцца толью у мн. л.: окуляры, дажынкi, хованкi, чароты, дyxi, вiлы

Рознаскланяльныя н.: н. - назвы маладых iстот (дзеця, цялё) i н. iмя, племя, стрэмя. Н. маладых iстот у Р., Д., М, скл. Маюць суфiкс -яц- i канчатак-i (дзiцяцi). У Т.скл. ужываюцца без суфiкса, канчатак-ём (дзiцём) Н. нiяк.р. мя, племя, стрэмя пры скл-нi набываюць суфiкс –ен- Без суфiкса яны змяняюцца як назоунiкi 2 скл. (iмя, iмю, iмем) Да рознаскланяльных м. аднесцiт н. i.р. з канчаткам -а (-я) (бацька), а таксам а аг. р. (цiхоня), калi яны абазначаюць асоб м.р., У Р., В.скл. маюць канчаткi н.ж.р.1скл.. Прозвiшча на –а, -я скл-ца, як н.аг.р., а м. полу скл-цца як н. м.р.з канчаткам -а, -я. Нескланяльнымi з'яуляюцца н. iншамоунага паходжання: усе агульныя назоунiкi, аснова якiх канч. галосным гукам (таксi); уласныя назоунiкi на гал. (Чылi); прозвiшчы на зычны гук, калi ix носьбамi i з'яул. асоба ж. полу (Гулевiч), а таксамi прозвiшчы на -о (Гурло); абрэвiятуры (БДУ.ГГУ) Не змяняецца па склонах назоунiк мацi

У старажытнаславянскай мове iснавала 6 скланенняу.

1. скланенне на iндаеурапескi тэматычны галосны аё (доугае), jae (доугае). Адносiлiся: н. ж. i м.р. з галоснымi аё, jaё, якiя змянiлiся у канчаткi -а,я; н. ж.р. з суфiксам у ст.сл. мове -ън-, -нн-; н. м.р., якiя заканчвалiся на i. (жена, княгiнi, судii).

2. -//- оё (кароткае), joё (кароткае). Адносiлicя: н. м. i н.р. з канчаткамi ь,ъ,о, э. Па паходжаннi ъ i о =» оё, ь i э – jo. Таксам а н. м.р. з канчаткам i (стол, конь, край).

3. -II- uё (кароткае). Адносiлiся н. толькi м.р. з канчаткамi, якi па паходжаннi iё. (сын, дом,сан)

4. i. -II- iё (кароткае). Адносiлiся н. м. i ж.р., якiя у Н.скл. адз .л. афармлялiся пры дапамозе канчатка ь, якi паходзiлiу з iндаеурапейскага iё. (гость, ношть, ока, уха)

5. Скланенне на зычны. Адносiлiся н. ycix трох родау. Старажытнейшымi суфiксамi для гэтага скланення былi суфiксы *n, *г, *s, *t Асаблiвасцю з'яуляецца тое, што гэтыя суфiксы праяулялiся ва ускосных склонах i ядсутнiчалi Н.с кл. адз л. (мацi, слово, теля)

6. -II- i' (доугае) Адносiлiся н. ж.р. з канчаткамi у Н.скл. адз л. Ва ускосных склонах гэты канчатак чаргуецца са спалучэннем ъв. (любы, букы, цркы).

59. БПС

Звязаны з прыслоўем, якое выконвае ф-ю выказніка ў безасабов сказе. Адрознів ад прысл сінт ф-мі. Кіруе Д.скл (вам балюча?) рэалізуецца ў прамым і пераносным сэнсе (сустрэлі цепла/вам цепла?)

У к.19 ст. айчынныя моваведы выдзялялі групу слоў, якая па сваёй семантыцы адрознівалася ад імён, дзеясловаў і прыслоўяў: не скланяліся, не спрагаліся, ужываліся ў ролі выказніка і мелі значэнне часу: Зноў ў прыгрэбнічку стала ціха. Адны ўключалі іх у разрад дзеясловаў(Вастокаў), імён, пазней у разрад прыслоўяў, Шчэрба вылучыў іх у самастойню часціну мову. Хоць да сення працягваецца дыскусія аб назве такіх адзінак: прэдыкатыўныя прыслоўі, словы катэгорыі стану, катэгорыя стану і безасабова-прэдыкатыўныя словы. Т.ч., да слоў гэтай групы “падводзяцца нескланяльна-іменныя і прыслоўныя словы, якія маюць форму часу і ужываюцца у ролі выказніка”. Механізм утварэння БПС няясны і шляхі пераходу з іншых часцін мовы не даследаваны. Самай пастаяннай і нязменнай прыкметай БПС з’яўл. іх сінтаксічная функцыя – выказнік безасабовага сказа: На полі горача і душна (БПС,цяп.ч.); Было ціха і бязлюдна (БПС, пр.ч.). БПС на –а валодаюць формай ацэнкі і формамі ступені параўнання: нам стала весялей. БПс заўседы з’яўл. нязменнымі ў параўнанні з назоўн. і прыметн.(адсутнасць словазмянення па склонах і спражэнні). Па семантыцы БПС можа азначаць 1. фіз. і псіх. стан чала або жывой істоты (Цяжка. Душна.) 2. стан прыроды(Шумна і гучна улетку на беразе Нёмна).

45. Лiк н. — гэта граматычная катэгорыя, якая выражае колькасць прадметау, паказваючы на адз iH або некальк!прадметау. Формы лiку уласцiвыя не толью канкрэтным, але i некаторым абстрактным назоунiкам: перспектыва— перспектiвы, iдэя — iдэал

У суч. бел. мове два лiка: адз. i мн. Н. адз. л. абазначаюць адзiн прадмет: сшытак, мн. два i больш: сшыткi. Катэгорыя лiку вызначаецца марфалагiчна i сiнгаксiчна. Марфалапчнымi паказчыкамi катэгорыi лiкy з'яуляюцца канчаткi: для ада. лiку — канчаткi -а(-ч), -о, -е, нулявы канчатак: кнiга, город; для мн. — канчатак -ы(-i): дубы, палi, канчатак -е для невялiкай групы н.: палачанiн — палачане. Некаторыя н. пры утварэннi форм я У мн. л!ку змяняюць аснову: яг-нё — чгняты, неба— нябёсы. Пры Утварэнн! формау мн. лiку могуць узнiкаць суплетыуныя асновы: чалавек— людзi. Форма мн. лiку чалавекi мае iранiчнае адценне, стылiстычна маркiраваная, яе ужыванне абмежавана пэуным кантэкстам.

Сiнтаксiчна катэгорыя лiку н. вызначаецца па формезапасаванага азначэння (прыметнiка, парадкавага лiчэбнiка, займеннiка, дзеепрыметнiка) або выказнiка, вы ражанага дзеясловам: бурная рака — бурныя рэкi, зайшоу сябар — зайшлi сябры, пры гожы кенгуру — прыгожыя кенгуру.

Большасць н. бел. м. маюць дзве формы лiку — адз. i кн.: бераг — берагi. Аднак некаторыя н. маюць або толькi адз. або толькi мн. лiк. Н., якiя ужываюцца толью у форме адз. лiкуку, наз-ца адзiночналiкавымi: моладзь, сумленне. Н., што ужываюцца толью у форме мн. лiку, наз-ца множналiкавыМ: бiгудзi, цымбалы. Да адзiночналiкавых належаць назoyнiiкi: рэчыуныя: молоко, чаршларборiыя: насенне. студэнцтва; абстрактный: мораль, адказнасць ; назвы формау зряржаунага i грамадскага ладу, плыняу мастацгва рэалiзм ;назвы напрамкау свету: поунач;назвы месяца у студзень; уласныя iмёны; Якуб Колос, посёлок Мiр. Да множналiкавых належаць н., якiя абазначаюць канкрэтныя прадметы, што складаюцца з дзвюх або некалькiх аднолькавых частак: нажнiцы колготы; рэчывы, прадукты, адыходы вытворчасцi: духi. Народныя звычаi: радзiны, iмянiчы , тульнi: жмуркi шахматы; грамадскiя працэсы,, дзеяннi: выборы i манеуры; прiродныя з'явы, адрэзкi часу: заморозкi, суткi; геаграфiчныя наз вы: Жыровiчы, Фiлiпiны

У ста раж-на й бел. мове было тры формы лiку адзiночны, множны і парны. Форма парнага лiку ужывалася пры абазначэннi парных прадметау: бока руцi, нозе, рога i калi гаворка iшла пра два прадметы: обе брата, дЪва стола. Паступова, пачынаючы з ХIII ст. парны лbr выцясняуся множным лbrам. У суч. бел. мош pахавалbcя былыя формы творнага склону парнага лiку: плячымаi вачыма, дзвярыма, якiя ужываюцца паралельна з формамi мн. лiку: плячалi, вачамi, дзвярамi. У пауднёва-заходнiх беларускiх гаворках ужываюцца таксама формы дзверуцз, дзве назе.

47-50. Прыметнік

прым-самаст.часц.м.,якая мае абагульняльнае знач-не прыметы,хар-ца гр.катэгор.р,ліку і склону, у сказе выконвае функцыю азначэння або выказніка.Знач-ні роду,ліку,склону прым.выражаюць з дапамогай канчаткаў.Паводле знач-ня ,грам.і словаўтваральных уласцівасцей прым падз.на якасныя,адносныя і прыналежныя.Якасныя прым.абазначаюць уласцівасці і якасці,якія ўспрымаюцца органамі пачуццяў:салодкі; уласц-ці хар-ру, асабл-ці псіхічнага складу чал-ка:добры;выражаюць агульную ацэнку:цудоўны.Утвараюць ступень параўнання:смелы-смялейшы-найсмялейшы-самы смелы.Маюць поўную і кароткую формы:рады-рад.Спалучаюцца з прыслоўямі меры і ступені:надта прыгожы;утвараюць формы ацэнкі і меры якасці:шырокі-шырачэзны;ад бол-ці якасных прым.утв-ца якасныя прыслоўі на-а,у:хораша;па-геройску.Утв-ць антаганічныя пары:лёгкі-цяжкі.Адносныя прым абазн-ць прымету прадмета праз яго адносіны да іншых прадметаў:да матэрыялу,з якога зроблены прадмет:дубовы стол.;да месца знаходжання і часу існавання:падземная дарога;да дзеяння як уласцівасці:раскладное крэсла;да прызначэння:прыёмны пакой.Адносныя прым.маюць адрозненні:абазначаюць пастаянную, нязменную прымету прадмета:бярозавы сок,не ўтвараюць ступеней параўнання,не далучаюць прыслоўяў меры і ступені.Прыналежныя прым.падз:уласнапрыналежныяпрым абазн-ць прыналежнасць прадмета канкрэтнай,індывідуальнай асобе,маюць свае адметныя асабл-ці:у Н.і В.склонах пры неадушаўлёных і асабовых назоўніках ж.і н.роду маюць кароткую форму:братава паліто.Агульнапрыналежныя прым паказваюць на агульную, родавую прын-ць:воучы след. Якасныя прым маюць вышэйшую і найвышэйшую ступень параўнання.Утв-ца 2 ст.параўнання -простая(сінтэтычная) і складаная(аналітычная).Прост.форма выш.ст.пар-ня ўтв-ца пры дапамозе суф.-эйш,-ейш,-ш.Складаная форма выш.ст.пар-ня ўтв-ца спалучэннем прым са словамі-больш і (болей),менш(меней).Пролстая форма найвыш.ст.пар-ня ўтв-ца пры дапамозе прыстаўкі-най,якая далучаецца да простай формы вышэйшай ст.пар-ня:званчэйшы-найзванчэйшы.Склад.форма найвыш.ст.пар-ня ўтв-ца спалучэннем прыметнікаў са словамі самы,найбольш, найменш.Іменныя прыметн.скланенне на ўзор наз.на *а доўгае,*одоўгае,*Ja кароткае,*jа доўг.Сістэма скланення захавалася толькі ў ранні перыядсл-усх-слав.народнасці.У нац.перыяд іменныя формы становяцца нескланяльнымі.У пер-д нац.мовы наз-ца тэндэнцыі выцяснення кароткіх іменных форм.Паралельна з імен.формамі існавалі займеннікавыя,але часцей за ўсё вык-ся ва ўскосных склонах.Займ.формы прыметн.утвараліся:далучэннем указ-асабов.займен.да кар.формы;на ўзор займен.цвёрд.і мяккай асновы. Утваральнай базай для прым служаць розн.часц.мовы.Найбольш часта утв-ца ад наз и дзеясл.,значна радзей-ад лич,займ,прым и прысл.Пры дапамозе суф.-оў(ёў),аў(еў),ын(ін) утв-ца ўласнапрыналежн.прым ад асабовых агульных і ўласных наз.м.іж.роду:бацькаў наказ.Невялікая кол-ць прым утв-ся ад дзеясл.нульсуфіксальным спосабам:хварэць-хворы,ад ліч.адзін-адзіны. Прыставачнае утв-не менш пашыранае. Словаўтваральных прыставак невялікая кол-ць: -да(дашкольны),-за(злеташні),-су9сугучны),-перад,-звыш,-над,-анты,-ультра.У суч.б.м. пашыранае прыставачна-суфіксальнае утв-не прым. Утваральнай базай выступаюць формы ўскосных склонаў Наз.з прыназ.,а таксама дзеясл.з часціцай не.Пры канфіксальным утв-ні прым.другім камп-м словаўтваральнага фарманта выступаюць суф.-н,-льн,-шн,-ов(ав),-ск(цк),-аўск:нязломная воля.Прым. могуць утв-ца марфалагічна-сінтаксічгным спосабам-шляхам ад ектывацыі(пераходу дзеепрым. у прым).Мет-ка. данесці да вучня азначэнне паняцця:што абазначае і г.д.Для чаго вывучаем гэту часц.мовы,разрады прым.,з мэтай не толькі ведаць,але і ўжываць(выкарыст практыкаванні:вызн-ць разрады прым.і г. д.)Дзе ўжываюцца(у маст.літ.Прыналежнасць,нормы нап-ня і ўжыв-ня,правапіс нек-х суф.прым.,утв-не прым-ў,пры дапамозе суф.,таксама ад наз.,грамат.катэгорыі прым.