39. Паняцце аб марфалогii, яе адзiнкi I паняццi.

Марфалогiя (у вузкiм значэннi)-раздзел граматыкi аб формазмяненнi слова. У шыроюм зн-нi раздзел мовазн-ва, у якiм вывуч. не толью скланенне i спражэнне пэуных разрядау слоу, але i падзел гэтых слоу на лекснса-граматычныя класы, ix грам. значэннi i катэгорыi,спосабы выражэння, уласцiвая кожн ч/м. Прадметам вывуч - слова. Задача – вывуч. грамм. уласцiв. слоу, ix грам. зн-ня, катэгорый, выяул спецыф функ-iя ix у лексiцы розн. ч/м. Склад граматыч форм розн тыпау слоу, правiлы змян слоу, тыпы скланення i спраж, распрац крытэрыяу i правiлау размеж слоу па ч\м, асаблiва кожн ч/м i узаемадзеянне п\ж iмi. АСН. паняццi: - граматыч зн-не - абстрактнае зн-не уласцiв цэлай гр. слоу. Выраж пры дап сродкау: флексii, афiксы, нац, прэфiксы, iнтанац, прыназ, дап словы.

Спосабы выраж грамм. зн-ня:

Сiнкрэтычны - выраж пры дап. сродкау, што знах у нутры слова (прыйшла в ясна);

Аналiтычны - пры дап сродкау, што знаход. па-за межамi слова (буду вучыцца, прыйшоу бы);

Гiбрыдны – выр. i па-за межамi i у нутры слова (буду вучыцца ва унiверсiтэце);

Суплетыуны – выр. пры дап. слоу з рознымi каранямi (чалавек - людзi, я - мы).

Граматычная форма - разнавiд 1 слова, якiя тесныя лексiчна i супрацьпаст. па cвaix граматыч зн-нях. Можа выр. сiнкрэтычна (пiшу, пiшаш, пiшa), аналiтычна (буду пiсаць). Граматычная катэгорыя - сукуп аднарод. грамм. з’яу i ix фармальных паказчыкау (род, лiк, склон, час..),на аснове па лексiч. грамм. паказчыкау усе словы гру-ца у па яб'ядн, найбольш буйным -.летка-грам КЛ СЛОУ\ ч\м.

Марфалагiчны аналiз. Клас-я чацiн мовы. Методыка вывучання асобн ч\м.

У суч б/м пашырана класаф. на аснове структуран. семантыч п-пу, дзе улiч 3 паказчыкi: сематычны (улiч. лексiч. зн-не); - марфалагiч. (марфалагiч прыметы аформлен слова); - сiнтаксiчны (сiнтаксiч роля у сказе). Гэты падыход дау магчым. вылуч. не каторым мовазн-цам новыя ч/м (Шахматау - часцiцы, Шчэрба - БезасабПрэдыкатСловы).

Класiфжацыя ч/м: - самастойныя ч/м (займен, дзеясл дзеепрым, прысл), + iмёны (наз-к, прым-к, Лiчэбнiк дзеепрым); - мадальныя; - службовыя (прыназ,злучнiкi, часцiцы, звязкi); - выклiчнiкi; - гукаперайманне.

Аналв cicT СБМ дазвалян. зауваж. што сярод ч/м ёсць градыц. классы слоу, што склалiся з дауна (наз-к, прым к, прысл-е) i но выя, статус якiх не вызначаны (БПС мадальныя, звякi).

У школе вывуч 10 ч/м (наз-к, дзеяслоу, прыслоуе, прыметнiк, лiчэб, займен, злучнiкi, часцiцы, выклiчнiкi, дзеепрыметнiкi).

Вызнач толькi тыя ч/м паводле якiх няма нiякiх сумненняу.

Пры вывуч назоунiка асн увага звяртаецца на грамм катэгорыi роду, лiку, склону, але вучнi 5,6 кл ужо мают навыкi вызн. роду, лiку, склону. Пры вывуч роду, лiку асн. прыём паpayнання i супаст. фактамi р/м. (абутак- обувь, дверь - дзверы, казанская сiрота - казане кcipaTa). Увага да нескланяльных наз-у iншамоунага паходжання (бюро, кенгуру).

40. Марфалагичныя з'явы у структуры слова. Рэгулярныя и нерыгулярныя прадуктыуныя и непрдуктыуныя аффиксы. Синанимия, аманимия, антанимия и варыянтнасць афиксау.

Марфемы у лексисикалогии уступаюць у пэйныя сувязи: Мижмарфемныя сувязи (аманимичныя сувязи: супадаюць гучаннем, адрозниваюцца значэннем-падводны, перавод); сининимичныя ( аднолькавае\близкае значенне, але генетычна не звязаны памиж сабой)(праца-работа, славянавед- славист); мнагазначнасць (аднолькавыя па гучанню марфемы азнач.розныя прыметы: асобу(касец,камсамолец, гвардзеец), занятак, сац. стан); антанимичныя (корань, прыстаука, суффикс, канчатак надаюць словам супрацьлеглыя зн-ни: добры-дрэнны); марфематычныя сувязи (кожная марфема спалуч. з пэун. колам асноу: дзеяслоунай-выкладаць-выкладчык; ск спалучаецца з именными асновами).

Марфематыч.сув. розн афиксау праяул. па-рознаму, тамугавораць(не) рэгулярныя аффиксы. Рэгулярныя – для утварення нов. слоу(варыць-варка). Нерэгулярныя- рэдка спалуч. зутваральными асновами(дзеци-дзятва, бицца-битва).

Варыянтнасць афиксау: - рознасклан. наз-ки, што абазн. назвы маладых истот(ягня-ягнё); - у канчатках нз-кау акул\р 2 скл, прым у форме Тв скл.адз лику(няумека-няумекай, -аю, прыгожай- аю); у некаторых множ ликавых наз-х Тв скл(дзвярыма-дзярми); у наз. 3 скл у форме Р скл мн лику (сенажаццяу-ей). Варыянты могуць мець стылист. адрозненне( густою-лит-е, густой- размоунае

41, 42. Граматычныя адзнакi назоунiка. Катыгорiя роду.

Наз — самастой. ч/м якая аб'ядноувае словы з катэгарыяльным значэннем прадметнасцi i мае самастойныя граматычныя катэгорыi р., л. i скл. Вылучаюцца разнастайныя лексiса-семантычныя групы Н.; Н. могуць абазначаць: назвы прадметау: стол; назвы асоб: чалавек; жывых iстот: лiса; астрянамiчных яб'ектау: камета; геаграфiчных аб'ектау: возера; дрэу i раслiн: дуб; з'яу прiроды: мороз; з'яу грамадска- палiтычнага жыцця: выборы; апрадмечаныя прыметы i якасцi: доброта; апрадмечаныя дзеяннi i стан: шкненне; апрадмечаныя лiкi: сотня. Н., якiя абазначаюць апрадмечаныя прыметы, апрадмечаныя дзеяннi i апрадмечаныя лiкi, успрымаюцця безадносна да прадмета — носьбiта гэтай прыметы або да утваральнiка дзеяння. Н. адказваюць на пытаннi хто? або што?. Значэнне прадметнасцi н. вызначаецца праз незалежныя граматычныя катэгорыi р., л. i скл. Н. належаць да аднаго з трох рода у (мужчынскагя, жаночага, нiякага), маюць форму адз. або мн. лiку (сшытак — сшыткi), змяняюцца па склонах. Н могуць мець пры сабе дапасаваныя азначэннi, выражаныя прым., дзеепрым,, займ., парадкавымi лiчэб., i недапасаваныя азначэннi, выражаныя н, прысл, iнфiнiтывам. Дапасаваныя азначэннi супадаюць з назоунiкамi у родзе, лiку , i склоне: цёплая рамца. Недапасаваныя азначэннi звязваюцца з н. або пры дапамозе формы слова (сувязь — кiраванне): парады настаунiка, або толькi сэнсам (сувязь — прымыканне): размова па-польску.

Сiнтаксiчная функцыя н. — дзейнiк (у форме Н. скл) або допауненне (у форме ус косных скл), радзей - выказнiк, аюiнчнасць, недапасаванага азнач., прыдатак. У залежнасцi ад лексiчнага значэння i граматычных катэгорый н. дзеляцца на агульныя i уласныя, канкрэтныя i абстрактныя, адушауленыя i неадушаулёныя, асабовыя i неасабовыя, зборныя i рэчыуныя.

Катэгорыя роду — адна з асноуных граматычных катэгорый н. Н. у форме адз. л. адносяцца да аднаго з трох родау: муж.:мой брат;жан.: мая радзiма; нiяк.: цудоунае падарожжа. Н., якiя ужываюцца толькi У мн. л., катэгорыi роду не маюць (дyxi, акуляры, Aсiповiчы). Род н. можна вызначыць трыма cnocaбaмi: марфалагiчна, сiнтаксiчна, семантычна. Марфалагiчна р. н. вызначаецца па склонавых канчатках. Да м. р. адносiцца н., якая у Н. скл. маюць нулявы канчатак, а у Р. -- канчаткi -а(-я) ,-у(ю); дом - дома. Да м. р. адносщца невялiкая група асабовых н., якiя у Н. скл. маюць канчатак -а(-я), а У Р. -i(-ы): дзядзька — дзядзькi М. р. уласцiвы субстантываваным прым. i дзеепрым., якiя у Н. скл. маюць канчатак -ы:знаёмы.

Да ж. р. адносяцца н., якiя У Н. скл. маюць канчатак -а(- я) i нулявы канчатак у Р. — канчатак -ы(4): вулiца - вулiцы, ноч — ночы. Ж. р. маюць субст-ныя прым. i дзеепрым., якiя у Н. скл. маюць канч. -ая: дзяжурная. Да н. р. адносяцца н., якiя у Н. скл. маюць канчаткi -а(- я), -o(ё), -е, а у Р. - а(-я): зерне — зерня. Н. р. уласцiвы субстантываваным прым. i дзеепрым., якiя у Н. скл. маюць канчатак -ае:марожанае.

Сiнтаксiчна р. н. вызн-ца па форме дапасаванага азначэння (прым., парадк. лiчэб., заём., дзеепрым.) або паформе., выказн., выражанага да. пр. ч.: пачууся стрэл. Семантычна вызначаецца р. асабовых н. у залежнасцi ад полу асобы. Р. н. аг. Р., якiя з'яуляюцца iменам i прозвшчамi, таксама вызначаецца семантычна: сын Жэня — дачка Жэня.

У беларускай мове назiраецца актыуны працэс утварэння адпаведных н. ж. р. ад н. м. р., як», абазначаюць назвы асоб паводле прафесiй i пасад Вялiкай прадуктыунасцю пры гэтым вызначаецца суфiкc -к-: бiблiятэкар — бiблiяэкарка. У суч. бел. мове ёсць, група н., р, якiх канчаткова не вызначыуся :зал i зала, пачак i пачка. Каб вызначыць род нескланяльных н. iншамоунага паходжання, пад увагу бярэцца значэнне слова. Да н. м р. адносяцца к. - назвы асоб муж. полу i назвы жывых iстот: спецыяльный аташэ, аустралiйскi кенгуру (н. iвaci цэцэ належаць да жан. р.); да н. ж. р. - назвы асоб жан полу: пажылая ледзi; цiн. н. р. — назвы неадушаулёньн. прадметау: бясспрэчнае aлiбi Р. нескланяльных н. —геагр. назвау вызначаецца па родзе агульнага н., якiм можна замянiць уласнае iмя: Tокiо (горад) Р. нескланяльных складанаскарочаных н. вызначаецца па апорным слове словазлучэння, з якога утварылася абрэвiятура: СП (сумеснае прадпрыемства). Р скланяльных абрэвiятур, што заканчваюцца на зычны вызн-ца не па сэнсе, а па структуры:jr апошнiм ЛiМе. У суч. бел. м ёсць група н. на –а(я), якiя у залежнасцi ад ужывання могуць абазначаць асоб муж. i жан. полу. Гэта так званыя н. аг. р.: калега, сведка, гарэза, цiхоня, непаседа.