34. Спосабы словаутварання.

Вылучаюць 4 спосабы сл-ня:

1 Лексiка-сiнтаксiчны- утвар. новае слова шляхам слова злiцця, зрашчэння 2-х i больш слоу у адно на базе былога спалуч.(датла- да тла, нельга не льга.) часце утвар. прыс-i i лiчэб.

2. Лексiка-сiмантычны- утвар. слоу у вынiку распаду полiсемii на пераасэнсаваннi зыходнага (пiянер, кастрычнiк). Х-ка:гукавы склад i грам струк-ра адзiн i той жа , а зн-не новае.

3. Марфолга-сiнтаксiчны- утвар нов. слоу у вынiку пераходу слоу з 1-й часцiны мовы у другую(любуюся восенню(наз-к), шмат клопат восенню(прысл)).

Алрознiваюць некалькi марфалага-сiнт. спосабаў:

Суб'ектывацiя( пераход iнш ч\м у наз-к (важаты сталовая), часцей пераход прым.; - аб'ектывацыя(пераход у прым)(молатае кава, блiскучы, каменьчык);пранамалiзацыя- пераход наз., лiч., прым. у займеннiк(цэлы дзень, да аднаго сябра); -адвербалiзацыя- пераход iменных форм ч\м у прысл.; - прэпазiцыялiзацыя-пераход ц прыназ. (замест, накшталт, звыш).

4. Марфалагiчны- утвар. нов. слоу. з нофым фанет. складам i з н-нем.

Вытворныя словы звычайна утвараюцца пры дапамозе тых цi iншых марфем(афiксау, каранеу).Такое словаутваренне называюць марфемным. Разнвiднасць(спосабы) яго вылучаюцца з улiкам таго, якая марфема далучаецца да утваральнай асновы(утваральнага слова-суфiкс, прыстаука iг.д. Да марфемных адн-ца наступныя спосабы: прыставачны, суфiксальны, прыставачна суфiксальны, бяссуфiксальны, постфiксны, асноваскладанне. Акрамя марфемных, выкарыстоуваюццаi немарфемны спосабы: сабы: зрашчэнне, абрэвшцыя, пераход слова у iншую часцну мовы-

Прыставачны спосаб — гэта утварэнне слоу шляхам далучэння прыстаукi да утваралнага слова; выкарыстоуваецца пры словаутварэннi дзеясловау, прыметкнiкay, назоунiкау, прыслоуя: ехаць — аб'ехаць, ад'- ехаць, даехаць, заехаць, паехаць, пад'ехаць, пераехаць ; ваенны — антываенны, шк.одны — бясшкодны, парадак— непарадак, куды — нiкуды, дзе — недзе, трывала — не-трывала.

Суфiксальны спосаб — утварэнне слоу з дапамогай суфiкса, якi далучаецца да асновы утвэральнага слова разам з канчаткам (утым лiку нулявым): добры— дабр-ы-ня, рук-а — рук-ау цi без яго (у нязменных словах): 6лiзк-i -блiзк-а, цёпл-ы—цёпл-а. Выкарыстоуваецца прi словаутвароннi тых самых цi розных чясцiн мовы (назоунiкау, прыметнiкау, прыслоуяу, дзеясловау". Чаргаваннi: дарога - дарожны. Усячэнне: кенгуру - кенгуровы. Сцяжэнне: Biцe6cк- вiцебскi. Нарашчэнне: icкупэ- купейны.

Прыставачна-суф iксальны спосаб—утварэнне слоу шляхам адначасовага далучэння да утваральнай асновы прыстаукi i суфiкса: гара —уз-гор-ак, зiма — за-зiм-ак, зямля — за-зямл-i-ць, рака — за-рэч-н-ы. Спосаб пашыраны пры словаутварэннi прыметшкау i дзеясловау.

Бяссуфiксны спосаб (нулявая суфiксацыя) — утварэнне слоу без матэрыальна выражанага (нулявога) суффiкса: зелень ад зялёны, пяты ад пяць, уцёкi ад уцякаць; прылёт ад прылятаць. Гэтым спосабам утвараюцца назоунiкi ад прыметнiкау, дзеясловау, парад кавы я лiчэбнiк! ад колькасных, прычым у дзеясловах скарачаецца утваральная аснова, звычайна адбываецца чаргаванне гукау:збiраць—збор, падпiсаць (падпiсваць) — подпiс, чырвоны — чырвань.

С кладанне (асноваскладанне)— утварэнне новых слоу на базе дзвюх цi больш асноу j асновы мо-гуць аб'ядноувацца як злучальнымi галоснымi о (а) цi е (я), так i нулявым афiксам: карыстанне зямлей — земл-е- карыстанне, хлеб-а-завод, Kipав-а-град, Слау га-рад. Пры утварэннi складаных слоу могуць прымаць удзел i с уфiксы: адна вёска — адн-а-вяск-овец, бульбу капацъ — бульб-а-капа-лк-а. Такi змежны спосаб называюць с кладана суфiксальным.

А обнай разнавiднасцю складаннi з'яуляецца утварэнне складанас карочаных слоу. Скпаданаскарочаныя словы iнакш называюцца абрэвiатурамi, а спосаб iх утварэння — абрэвiяцыяй. 4брэвiатуры могуць утварацца са складовых частак слоу: калгас (калектыуная гаспадарка), з пачатковых лiтар цi гукау слоу: ЦСУ (Цэнгральнае статыстычнае упрауленне; MA3 (Мiнскi аутамабiльны завод).

Постфiксны спосаб — гэта утварэнне новых слоу з дапамогай постфiксау; гэтым спосабам утвараюцца дееясловы, займенiкi i займеннiкавыя прыслоу; сустрэць — сустрэцца, хто — хто-сьцi, куды — КУДЫ- сьцi, штоо — што-небудзь.

Зрашчэнне (словаскладанне) — гэта аб’яднанне двух слоу, звязаных падпарадкавальнай сувяззю, у адно без далучэння афiксау, без змены формы слоу-кампанентау словазлучэння, простым зрашчэннем ix у адно цэлае: вечна зялёны — еечназялёны, свежа марожаны — свежамарожаны, гпыбока паважаны — гпыбо- капаважаны.

Спосабам пераходу слоу адной часцiны мовы у iншую звычайна утвараюцца:

1) назoyнiкi ад прыметнiкау, калi у словазлучэннi"прыметнiк+назоунiк" апошнiапускаецца. Па payн.: дапамагау (якому) хворому чалавеку i дапамагау (каму) хворому;

2) прыслоуi ад назоунiкау: ядпачывау каля дома i адпачывау (цзе) дома; днём пацяплела i днём гэтым нельга не любавацца. Да прыслоуяу, аманiмiчных назоунiкам, нельга паставiць склонавае пытанне.

Ад аднаго слова можа быць утворана шмат iншых аднакарэнных слоу. Разам яны складаюць словаутваральнае гняздо слоу. У iм адны словы непасрэдна утвораны ад перша пачатковага (невытворнага) слова, другiя— ад яго вытворных, трэцiяя ад апошнiх i г. д., утвараючы рады паслядоунага утварэння(словаутваральны ланцужок)