Шахмат ойыны

1. Мәтінге қатысты мына сөздермен танысып алыңдар.

мәлімет сведения

жазба письменный памятник

& 2. Мәтінді оқыңыздар.

Шахмат ойыны алғаш V ғасырда белгілі бола бастайды. Оның тұңғыш отаны Үндістан деп саналады. Бұл жөніндегі мәліметтерді біз көне үнді, араб, иран жазбаларынан кездестіреміз. Шахмат ойынын алғаш «Чатуранга» деп аталған. «Чатуранга» төрт құрамды әскер, төрт патша ойыны дегенді білдіреді.

Шахмат ойынының шығуы туралы көптеген аңыздар бар. Соның ішіндегі ең қызықтысын шығыстың ұлы ақындарының бірі Ә.Фирдаусидің «Шахнама» атты шығармасынан кездестіреміз. Ол «Гав және Талханд туралы» аңыз деп аталады. Шахмат ойыны Үндістаннан Қытайға, Тибетке, Малайя аралдарына, Иранға тараған. Ал Ираннан шығыс халықтарына – арабтарға, армяндарға, грузиндерге, византиялықтар мен түріктерге ауысқан. Иран, Кавказ арқылы Россияға, арабтар арқылы Европаға және Жер Орта теңіз аралдарының тұрғындарына, Пиреней, Аппенинге, одан Францияға, Германияға, Британияға, Испанияға дейін жеткен.

1934 жылы ерлер, әйелдер арасында Қазақстанда тұңғыш рет шахматтан республика біріншілігі өтті. Оған 16 ер, 4 әйел, 12 жас жігіттер мен қыздар қатысты.

Тәуелсіздік алған Қазақстан 1992 жылдан бастап Халықаралық шахмат федерациясына мүше болды. Шахматтан Қазақстан құрама командасының жетістігі – Манилада өткен бүкіләлемдік Олимпиадада 7 орын алды. Ерлер командасы 1993 жылы Азия чемпионы атанды.

Әйелдер арасында тұңғыш республика чемпионы Аида Мүсілімова. Ағайынды Сахатовалардың бірі Эльвира – қазақ қыздары ішінен шыққан тұңғыш гроссмейстер.

Лексика-грамматикалық тапсырмалар

1-тапсырма.а) Мәтінге жоспар құрыңыз.

ә)Атақты гроссмейстерлер туралы ақпарат дайындаңыздар.

2-тапсырма. Сөздердің сәйкес жұптарын тауып, сөз тіркестерін жасаңыздар.

шахмат командасының

шахмат рет

әйелдер арасында

тұңғыш федерациясына

құрама ойынының

республика біріншілігі

☺3-тапсырма. Мәтінді әңгімелеңіздер.

4-тапсырма. Сөйлемдерді аударыңыздар.

Историки полагают, что родиной шахматы является Индия. Каждый противник имеет по 8 фигур и по 8 пешек, одни – белые, другие – черные. Право первого хода принадлежит играющему белыми. Игра в шахматы требует творческого мышления.

5-тапсырма. Сөздермен, сөз тіркестерімен сөйлем құраңыздар.

Шахмат ойыны, мүше, атанды, әйелдер арасында, тұңғыш рет.

6-тапсырма. Мәтінді бірнеше оқып, мазмұндама жазыңдар.

Менің Бақыт деген досым бар. Біз бір топта оқимыз. Ол шахмат ойнағанды ұнатады. Екеуміз бос уақытта шахмат ойнаймыз. Біз студенттер үйінде тұрамыз. Сондықтанда ол жиі келіп шахмат ойнауға шақырады. Бақыт шахматты жақсы ойнайды. Бірге тұратын студенттер біздің ойынымызды тамашалайды. Менде шахматты жақсы ойнаймын. Сондықтан да біз ұзақ ойнаймыз.

H 7. Үйге тапсырма.

. Сөйлемдерді сұраулы сөйлемдерге айналдырыңыздар.

1. Әлем кубогі 1981 жылы Канаданың Монреаль қаласында өтті. 2. 1996 жылы Америка Құрама Штаттарында Атланда қаласында өткен XXVІ Жазғы Олимпиадалық ойындарында В.Жиров (-81кг) жеңіске жетті. 3. Қазақстанның боксшылары Азия чемпионаттарына 1994 жылдан қатыса бастады. 4. Бокстан КСРО чемпионаты 1926 жылдан бастап өте бастады.

БӨЖ тапсырмасы.

9. Мәтінді оқып, аударыңыздар. Тақырып қойыңыздар.

Адам организімінің дұрыс өмір сүруін қамтамасыз ету үшін қаңқалы бұлшық еттердiң белсендiлiгi    болуы қажет. Бұлшық еттiк аппараттың жұмысы мидың дамытуы және центр аралық және сенсораралық өзара байланыстарының анықтауына мүмкiндiк туғызады. Қозғағыш мүмкіндік энергия өнiмi және бiлiмдi жоғарылатады жылу, тыныс, организмның тағы басқа жүйелерiн жүрек-қолқа жұмыс жасауды жақсартады. Қозғалыстардың жеткiлiксiздiгi барлық жүйелер нормалы жұмысты бұзады ерекше күйлер пайда болады, ол — гипокинезия және  гиподинамия (қимыл аздығы).

Гиподинамия  (қозғалыстың төмендеуі,  грек тілінен  күш жетіспеушілігі) — организм функцияларының бұзылуы (тiрек-қимыл аппараты, қан айналулар, тыныс, ас қорыту) қимыл белсендiлiгiнiң шектеуiнде, төмендету бұлшық еттердiң қысқартуының күштерi. Қимыл аздығының көп таралғандығы урбанизациямен өседi, автоматтандыру және коммуникацияның құралдарының рөлi еңбектiң механикаландыруы, үлкеюмен байланысты.

Қимыл аздығы дене еңбегiнен адамның босауы, ол әсерi болып табылады кейде  өркениеттiң ауруларын  деп атайды. Жүйеге жүрек-қолқаға қимыл аздығы әсiресе ықпал етедi — жүректiң қысқартуларын күштi әлсiрейдi, еңбек ете алушылықты азаяды, қан тамырлардың тонусы төмендейдi. Негативтi ықпал және зат алмасу және энергияда, кездемелердiң қан жабдықтауы азаяды екен. Нәрлi заттармен және оттекпен жабдықтау — қанның майлануы нәтижеде әзер ыдырауы «майланған» және «жалқау» қан тамырлары бойынша ағатын болып қалыптасады. Қимыл аздықтары салдармен семiру және атеросклероз бола алады.

Кейбiр  жануарлар қозғалыстардың  жоқтықтарын  өте  ауыр көтередi. Мысалы акенезия жағдайында  егеуқұйрықтарды 1 ай мерзімінде ұстаса, олардың 60% тірі қалады, ал гиподинамия жағдайында – 80%. Тар жерде және аз қозғалыста болған  балапандарды бостандыққа шығарғанда аула бойымен  сәл ғана жүгіріп өту кезінде өлген.

Адамды қимыл белсендiлiгiнiң төмендетуi ауыр көтеріледі.

Теңiзшi-сүгуiрлердi тексеру жүзудiң 4 айларынан кейiн 40-50% дененiң бұлшық еттерi және шектiлiктердiң күшi болудың 1,5 айдан  кейiн теңiзде   20-40% бастапқыдан  азаятынын  көрсеттi. Тағы  басқа бұзушылықтар байқалды.

10.а)Мәтін бойынша диаграмма құрастырыңыз;

ә)диаграмма бойынша сөйлеңіз.