Қорытынды

Туризм саласымен тығыз байланыста жатқан басқа салалардың дамуына негізделген туристік өнімнің кешенді түрде іске асырылуы ( транспортты-коммуникациялық инфрақұрылым, сервис, мәдениет, құрылыс, сақтандыру және тағы да басқа) еліміздің де, оның тұрғындарының да бақуаттылығын қамтамасыз етеді.

Әдістемелік ұсыныстар

Оқыту әдісіекі негізгі категорияға бөлінеді: дидактикалық және интерактивті. Дидактикалық әдіс біржақты бағытта жүргізіледі және кең аудитория үшін қолданылады, мазмұның толық түрде ашады, уақыт тиянақты түрде жоспарланады, себебі аудиториядан кері байланыстын болмауы материалды түсінбеушілікке әкеліп, қосымша уақыт кетуі мүмкін.

Сұрақтар

1. Туризм дегеніміз не?

2. Туризмнің негзігі түрлерін атаңыз?

3. Манилдық декларацияның мазмұның атап беріңізші?

Әдебиеттер

1. Ердавлетов С.Р. География туризма: история, теория, методы и практика. – Алматы: Атамура, 2000 г.

2. Воскресенский Ю.В. Международный туризм.- М.: ЮНИТИ-ДАНА; 2000;

Тақырып 2 (2 жұма). Белсенді туризм түрлері техникасының негіздері

Мақсат: Белсенді туристік саяхаттың отандық жүйеленуін және белсенді туристік саяхаттың шетелдік жүйеленуін сипаттамаларын қарастырып салыстырма талдау негізінде ерекшеліктерін айқындау.

1. Жаяу және тау туризмінің техникалық негізі

1. Шаңғы туризм техникасының негiздерi

2. Су туризміндегі техника негiздерi

Техникалық және тактикалық шараларды орындау барысында қауіпсіздікті қамтамасыз ету жағынан айтулы екі бөлім өзара тығыз байланысты. Туризм саласын меңгермес бурын бул саланың маңызды ерекшеліктерін білген жөн, тым болмаганда спорттық туризмның коптеген түрлерінің негізгі техникалық элементтерінен хабардар болуы тиіс.

Жаяу және тау туризмінің техникалық негізі.

Туризмнін бұл турлерінін бір бірінен айырмасынан гөрі ұксастығы басымырақ. Екеуіндеде Қозғалудың тек бір тәсілі – жаяу жүру қолданылады, табиғи рельефтік бөгеттерден өтудін ортақ әдіс тәсіліколданылады, сулы ортадағы бөгеттер жиі ұшырасады; тек жалғыз ғана айырмашылығы, ол жаяу саяхаттар барлық аймақтарда қамтылады, ал тау саяхаты тек биік таулы орталарда жургізіледі. Дегенмен бұл басты айырмашылық саяхаттын тек I-III күрделілік дәрежесінде ғана сақталады. Жаяу туристтік маршруттың ең жоғарғы күрделілік категориялары, сәйкесінше биік таулы өлкелерде іске асады, дегенмен сапалық (мысалы, бөгеттердін техникалық күрделілігі) ерекшеліктер сақталады.

Туристтің техникалык дайындығы мен оның кауіпсіздігін қамтамасыз ету барысында бірнеше маңызды моменттерге назар аударған жөн. I күрделілік дәрежесіндегі жаяу, шаңғы, сулы ортадағы, велосипедтік туризмдегі кездесетін, сонымен катар ерекше дайындықты қажет ететін табиғи бөгеттер алдын ала анықталмайды, сайкесінше, оларды біз жазык аймактарды және де жазык озендерде кездестірмейміз. Таулы ортаға саяхаттағы I курделілік дарежесінде козгалу техникасы мен қауіпсіздікті камтамасыз етудін әдіс тәсілідері бірнеше техника түрлерінен тұрады:

- жүру техникасы;

- бөгеттерден өту техникасы;

- туристік құрал-жабдықтарды қолдану техникасы;

- бағдарлау техникасы;

- тауға өрмелеу техникасы;

- альпинистік құрал-жабдықтарды қолдану техникасы және т.б.

Кесте 1. Кестеде жаяу және таулы туризмде кездесетін негізгі табиғи бөгеттер корсетілген.

Табиғи бөгеуiлдер	Бөгеуiлдердiң негiзгi мiнездемесi	Жеңудiң әдiстерi және қолданылатын техникалық әдiстер
		Қозғалыстың әдiс және варианттары.	Қозғалыстың техникасы.	Қорқыныштарды қауiпсiздiктiң қамтамасыз етуiнiң қабылдаулары, әдiстер.
Қалын орман	(Белестер, жыра, жыралар) қатты шоқалақ жердiң жанында орман қалыңы	үйiндiлер, дауыл құлатқан ағаштар, қойтастардың жиналып қалуларын Лесное жеңуi	Жеңуде құламалы жарқабақ, құлатылған қандыағаштардың қозғалыстың тиiмдi техникасы	Қауiпсiз интервалы бар топтың қозғалысты реттеуi, сақтықтық алпенштогi арқылы
Батпақтар	Оңай және среднепрохо - батпақтың димыесi	Алтыншыдан үрге дейiн батпақтың жеңуi кешiп	Бойынша алтыншы, қозғалыспен қозғалыс кешiп үр	Сақтықтық және өзара сақтықтықтың қамтамасыз етуi; (периль ) топтық сақтықтықтың ұйымы
Баурайлар және ірі тастар	Шөп басқан баурайлар	Көтеру, траверс, түсiру	(аяқтың қойылуы) қозғалыстың тиiмдi қабылдаулары көтеру, траверс, түсiруде	Ылғалды шөп басқан, қар басқан және мұз басқан баурайларға сақтықтық алпенштогi немесе мұз шапқыш, Көшек қолдануы арқылы
Баурайлар және ас бөлiмшелерi	Тасты - шашыранды баурайлар	Шашыранды баурайлар бойынша көтеру, траверс, түсiру; тасты баурайлар және жеңiл жартастар бойынша көтеру, тасты баурайлар бойынша тасты жарқабақ, түсiру траверс	Iрi, орташа және майда үйiндiлерi бойынша қозғалыстың Тиiмдi техникасы; жеңiл жартастар бойынша қозғалыстың техникасы, спорт әдiсi арқанда жартасқа өрмелеудiң элементтерi, түсiрудi техника	Шашыранды баурайлар немесе шашыранды кулуарлар бойынша сақтықтық мұз шапқыш немесе алпенштогi арқылы қозғалыста; топтық сақтықтықтың ұйымы (түйiндердiң арқаны бар жұмыс және байлауы) жеңiл жартастардың өтуiнде
Баурайлар және ас бөлiмшелерi	(Қар баурайлары)	Жатық баурайлар және орташа тiктiк баурайларында көтеру, траверс, түсiру - қар және фирн	Фирн баурайы бойынша қар баурайларына көтеру және баспалдақтардың таптауын техникасы, Кошколарда қозғалыстың техникасы, жатық және қауiпсiз қар баурайларына глиссирлеуi, спорт әдiсiнiң түсiру	Сақтықтық мұз шапқыш немесе алпенштогi арқылы; сiңiрлердегi өзара, бiр уақыттағы және кезектескен сақтықтық; топтық сақтықтық
Баурайлар және ас бөлiмшелерi	Мұзды баурайлары, мұзды бедерiнiң элементтерi	Мұздық бойынша жатық мұзды баурайларына көтеру, траверс және түсiруi, қозғалыс	(көтеру, траверс, түсiру) Кошколар, баспалдақтардың рубкасы, спорт әдiсi арқанда түсiруге қозғалыстың техникасы	Сақтықтық; ашық және жабулы мұздыққа, түсiрудегi топтық сақтықтық бойынша кезектескен сақтықтық қозғалысында
Өзен тағы да басқа су қоймадары	(жылғалар және ептеген жазық өзендер) оңай су бөгеуiлдерi	Өткел кешiп немесе тастар бойынша	Жеке өткелдiң техникасы кешiп немесе тастар бойынша	Өткелдiң жанында өткелдiң барлауы, сақтықтық (таяқ ) алпенштогi арқылы

Сурет 1-де кестеде ескертiлген күрделiрек техникалық әдiстер түрлері келтiрiлген, соның iшiнде жорықта сақтықтықты қамтамасыз етуге бағыталған қозғалыс түрлері көрсетілген.

1-шi сурет. (солдан оңға, жоғарыдан төменге) тау - жаяу жорықтағы туристік техниканың элементтерi:

қар баурайы бойынша көлденен қозғалыс; тау шынына жанымен көтерілу; баурайға «кошка» атты құрал-жабыдқпен көтерілу; алдын ала іздерді дайындау арқылы көтерілу (траверстеу); тауға көтерілу барысында қолданылатын түйіндердін бірі (қарама-қарсы түйін)

2. Тау шаңғысы: классификациясы

жаңада үйренушілерге арналған,

әуесқойлар мен сарапшыларға арналған,

кәсіби спортшыларға арналған.

Тау шаңғысы мақсаты бойынша түрлі деңгейдегі әуесқойларға арналған шаңғыға (карвинг шаңғысы, әмбебап шаңғы, трассадан тыс сырғанауға арналған шаңғы) және мамандандырылған спорт шаңғысына (слаломға арналған шаңғы, слалом-гигантқа арналған шаңғы, ски-кроссқа арналған шаңғы, шаңғы акробатикасы-фристайлға арналған шаңғы) бөлінеді.

Карвинг шаңғысы (Carving) — тау шаңғысы курорттарының тапталған құлама беткейде сырғанауға арналған заманауи шаңғы. Терең, қысқа немесе кең доғалармен сырғанау мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Әдетте карвинг шаңғысы белінің ені (шаңғының ортаңғы бөлігі) 63-68 мм аралығында. Карвинг шаңғысының шаңғы тұмсығының ені, шаңғы белінің ені және шаңғының артқы бөлігінің ені арасында үлкен айырмашылық бар – шаңғының бүйір ойығының радиусы 10 м-ден 17 метрге дейін. Карвинг шаңғысының мұндай геометриясы оның бұрылысқа жеңіл енуін және құлама беткейде шаңғының бар жазықтығымен сырғанамай, «жиегімен» өтуін қамтамасыз етеді. Карвинг шаңғысымен сырғанау кезінде тау шаңғышысы екі шаңғыға да бірдей күш түсіреді (классикалық техникамен салыстырғанда, бұрылу кезінде біреуін, бұрылысқа қарай ішкі аяққа күш түсіру). Карвинг шаңғысы жұмсақ немесе қатты (мұз) тапталған құлама беткейде сырғанауға ыңғайлы, бірақ қалың қармен сырғанауға арналмаған. Карвинг шаңғысын тау шаңғышысының бойынан шамамен 10-20 см қысқа етіп таңдайды.

Тауда сырғанау және жоғары жылдамдықта орнықтылық үшін карвинг шаңғысын тау шаңғышысының бойынан 5-15 см қысқа етіп алуға болады. Фрирайд (Freeride) — тауда трассадан тыс сырғанауға арналған тау шаңғысы. Фрирайд шаңғысы бос қарда жақсы жүреді, құлама беткейдегі қардың түрлі жағдайларына төтеп береді. Осы типтес шаңғының белі карвинг шаңғысынан 80 мм жалпақ және одан да көп болуы мүмкін. Фрирайд шаңғысының бүйір ойығының радиусы 17 м-ден 30 метрге дейін болуы мүмкін. Фрирайд шаңғысы тау шаңғышысы дайындығының сарапшылық деңгейін талап етеді. Фрирайд шаңғысы (ең жалпақтарынан басқасы) жеткілікті дәрежеде әмбебап және тапталған құлама беткейлерде сырғанауға жарайды. Ең жалпақ фрирайд шаңғысы (белі – 90 – 110 см) қалың қарда, тың жерде сырғанауға арналған. Мұндай фрирайд шаңғысы (Powder) тау шаңғышысының бойымен бірдей және 10 см ұзындыққа дейін таңдалады.

Әмбебап тау шаңғысы (All-Mountain, Allround)— мұндай шаңғы тапталған құлама беткейде карвингтік сырғанауға және трассадан тыс, тың жерлерге, дөңестерге, төбелерге шығуға мүмкіндік береді. Әмбебап шаңғы белінің жалпақтығы, әдетте, 68-80 мм аралығында. Әмбебап шаңғының ұзындығы тау шаңғышысының бойымен бірдей немесе 10 см қысқа етіп алынады.

Спорттық тау шаңғысы (Racing) — жоғары жылдамдықта және ауыр жүктеме кезінде басқаруды қамтамасыз ету үшін барынша қаттылығымен ерекшеленеді. Рейсинг шаңғысын спортшылар тік спорттық трассаларда пайдаланады. Спорттық шаңғы слаломға, слалом-гигантқа, ски-кроссқа, фристайлға арналған болып бөлінеді. Спорттық слалом шаңғысы — бүйір ойығының радиусы үлкен емес (7-15 м), шаңғы тұмсығы мен белінің жалпақтығының айырмашылығы жоғары иілімді шаңғы. Слалом шаңғысы ұзындығы бойынша карвинг шаңғысы сияқты тау шаңғышысының бойынан 10-15 см қысқа етіп таңдалады.

Слалом-гигант немесе ски-кроссқа арналған спорт шаңғысы – бүйір ойығы 17 – 21 м қатты шаңғы. Шаңғы тау шаңғышысның бойымен бірдей немесе 10 см қысқа етіп таңдалады. Фристайлға арналған шаңғы – арнайы дайындалған шаңғы парктерінде акробатикалық жаттығуларға арналған шаңғы, трамплиннен секіруге, пайпадағы, могульді трассадағы (арнайын дайындалған төбелер) акробатикаға арналған. Фристайл шаңғы – твин-типтердің секіруден кейін арқасымен алдыға жерге қонуды қамтамасыз ететін қайқы дөңгелектенген сірісі бар. Фристайл шаңғысы түрлі беткейлерде әуесқойлық сырғанау үшін әмбебап.

2-шi сурет. Тау шаңғысымен жүру техникасы.

3.Су туризмі –белгілі бір су объектілері (өзендер,көл жағалары) бойынша ұйымдастырылып өткізілетін,арнайы (қайықтар,салдар т.б.) жүзу құралдары бар жорықтарды ұйымдастыруға байланысты іс-әрекеттер.Су туризмінде қолданатын жүзу құралдары әр түрлі (байдаркалар,балон қайықтар,кильді қайықтар,катамарандар,тегіс табанды қайықтар т.б.) су жорықтары бойынша кездесетін кедергілер де ерекше ( желдер,толқындар, сарқырамалар т.б.).Су саяхаттарының туризмнің басқа түрлері алдында артылықшылықтары бар.Су туризмі палатканың салмағымен де,көлемімен де қысылмайды,ол өзімен бірге киім,балықтар аулау құралдарын,итін,көбірек азық-түлік алады. Су туризмі спорттық туризмінің бір түрі болып табылады, ол су бетінде болатын арнайы маршруттық кедергілерді өтуді қамтиды. Ол да белгілі бір кедергілерден өтуді қарастырады. Су туризмі өзге де спорттық туризм түрлері сияқты дәрежелерді қамтиды. Ол дәрежесі бар және дәрежесіз деген екі топқа ажыратылады. Мысалыға, 1-ден 6-ға жейінгі дәреже түрі болса, 6-сы ең қиыны болып табылады. Су туризмі белгілі бір түрлерге бөлінеді: каякинг, рафтинг, желкенді қайық көмегімен және өзендерге сплав жасау. Аса қиын емес су жорықтары қарапайым үрлегіш қайық арқылы жүзеге асырылады. Су туризмімен айналысу үшін үрленгіш, ағаш дуалынан жасалған қайықтар қолданылады. Сонымен қатар, коммерциялық түрде сплав жасау үшін рафт жиі пайдаланады.

Су туризмі жорыққа шыққан адамнан көп төзімділікті қажет етпейді, бірақ саяхатшылардың жүзе білетін қайықты дұрыс бағыттап, ескек есе алатын болуы міндетті. Қайықты бастапқы орнына апарып қою немесе ағаштарды байланыстырып, жүзуге дайындау тәрізді жұмыстар су саяхатының дамуын біршама шектейтіндей. Сумен саяхат өзіңмен бірге көп жүк алуға мүмкіндік береді, дене жүгін азайтады, саяхатшы дүниетанымын тарылтып, өзен жағалауларымен тұйықтайды.Сумен күндіз саяхат жасағанда ең бастысы ағыс жылдамдығына өзен бойындағы қатты жыныстар шоғырымен өзен қайранының терең, таяздығына байланысты 0 шақырымнан 80 шақырымға дейінгі қашықтыққа бара аласыз. Біздің елімізде кездесетін көптеген өзен бойындағы қатты жыныстар шоғырының күрделі де қауіпті болатыны мәлім, олар жағаларды жиі жағалап жүруге, қайықтарды сүйреп, жүктерді тасымалдауға мәжбүр етеді.

Су саяхаттарының маршруттары жолың күрделілігіне,ондағы бөгет-кедергілердің сипатына және ондағы қиыншылықты жеңіп өтуіне байланысты бес дәрежеге бөлінеді. 1-ші дәрежеліге туристердің жеңіл өтуіне болатын кедергілері ғана бар ақырын ағыстағы жазықты өзендер жатады. 2-ші дәрежелі күрделілікке ағысы тез ағатын таулы,орманды өзендер тән. 3-ші дәрежелі саяхаттарға күрделірек бөгеттері бар өзендер мен көлдер бойынша маршруттар енгізіледі. 4-ші және 5-ші дәрежелі маршруттағы саяхаттар анық көрінетін спорттық сипатта келеді,бұндай саяхат әдістемесі арнайы жетекшілікпен болады.

Құрылуы бойынша су саяхаттарының маршруттары мынадай болады:

1) бір немесе бірнеше өзендер ағысы бойынша төмен қарай жүзу;

2) көл немесе су қоймаларын басып өтетін өзендердің ағысы бойынша төмен қарай жүзу;

3) жарты дөңгелекті маршрут – бұнда маршруттың бастапқы немесе дөңгелекті келетін бөлігін ағысқа қарсы жеңіп өтеді. Егер жарты дөңгелектің басы және соңы құрғақ жолмен біріксе,бұндай маршрут айналмалы (кругосветка) деп аталады;

4) топтың бір өзеннен басқаға қайықтары мен жүктерімен ауысып жүруі;

5) аралас типті маршрут. Маршрутты бастайтын немесе аяқтайтын су плоттарымен бірге болатын жаяу-су саяхаттары ең әйгілі;

6) цептік маршрут – бірнеше кезеңге бөлінген қандай да бір су жолы бойынша өтеді.Маршруттарын аяқтай отырып, топ қайықтарын сақтауға қалдырады,өздерінің саяхаттарын келесі каникулдық мерзімде жалғастырады;

7) цептік маршрутта бірнеше топтың арасында қайықтарды қолдануды бөле және кезеңдерді өту кезектілігін бекіте отырып,оны эстафеттіге айналдыруға болады.

Су туризмінде жеке жабдықтарға рюкзак, гидроқап, спальник, төсеніш, гигиеналық жабдықтар, жеке тасу заттары, құтқару күртешелері, каска т.б. жатады.Егер туристік немесе спорттық жорықтар каякта өтетін болса, каяк жеке жабдық болып табылады. Өз кезегінде мынадай қайықтар, рафттар, катамарандар, плоттар немесе бубельдер қоғамдық жабдықтарға жатады