Inna to rzecz, panie wojewodo, z katedry nauczać łaciny, poezji, retoryki, a choćby I filozofii, inna zaś podjąć się wykształcenia dzieci na ludzi.

Nauka tu narzędziem i dodatkiem, a człowieczeństwo celem.

Ludźmi, chrześcijanami i synami Korony tej być muszą, a niepoślednimi, gdy ich w spadku wielkie obowiązki czekają.

Czy ja prosty bakałarz podołam temu?

- Z pomocą i pod okiem moim - zawołał wojewoda - dlaczegoż nie!

Najlepszym dowodem, iż wychować potraficie, to, żeście sami siebie wychować byli zdolni.

Grześ westchnął.

- Tak, panie wojewodo, ale mnie niańczyła i kształciła największa w świecie mistrzyni, nędza i sieroctwo.

Kto wie, czy nie łacniej ubogiemu się wydobyć na wierzch, gdy go smaga los, niżeli pieszczonemu w pieluchach, którego szczęście usypia lub butnym zawczasu czyni i zuchwałym!

- Zaprawdę, pięknie mówicie - przerwał wojewoda - lecz nie wiecie o tym, iż ja trzymam z wami, a dzieci moje karnie i surowo prowadzę.

Nie żądam też ani pozwolę, abyście im folgowali dlatego, że zrodzeni są w dostatku, owszem żądam, aby im nie pobłażano, gdy wykroczą.

Młodości zbytnio hamować nie godzi się, bo onieśmielona traci siłę, ale rozbujać się też nie można dozwolić, aby znała granice.

To mówiąc powstał wojewoda i uderzywszy w dłonie czekał na pacholę, które się we drzwiach ukazało.

- Amor, Gratus i Rafał niech tu przyjdą - rzekł i powrócił na siedzenie swoje.

Nie upłynęła chwila, gdy drugie drzwi otwarły się z wolna i troje pięknych chłopiąt, jednako w szare kaftany ubranych, z których najstarszy mógł mieć lat dwanaście, wsunęło się skromnie i cicho, skłonili się ojcu pokornie i po starszeństwie przyszli podaną im rękę rodzica całować.

Na dany znak powitali też z dala bakałarza, który się im ciekawie przypatrywał.

Miło było spojrzeć na te zdrowe, kraśne, rumiane, pełne życia oblicza, które bez nieśmiałości, ale z poszanowaniem zwracały się ku ojcu, jakby czekały rozkazów jego.

Amor i Gratus, starsi, podobni do siebie, wiekiem się niewiele różniący, już wyrostkami mieli w sobie coś rycerskiego.

Rafał delikatniejszy, z wdziękiem niewieścim na ładnej i bladej twarzyczce, więcej od nich okazywał obawy i trzymał się, jakby ukryć pragnął za braćmi.

Był też najmłodszym i dzieckiem prawie.

Wojewoda zapytał ich o to, czym się zajmowali, co na dziś im wyznaczonym było.

Amor odpowiedział na to w kilku słowach jasnych, z których zmiarkować mógł Grześ, że nauka zaledwie się rozpoczynała.

Niedługo ich zatrzymawszy wojewoda wskazał, że odejść mogą.

Chłopcy, jakimś podejrzliwym okiem zmierzywszy siedzącego klechę i pozdrowiwszy go z dala, ucałowali znowu rękę ojca i wyszli.

Dopiero za drzwiami słychać było swobodne i żywe a pospieszne szeptanie uciekających i wyścigających się chłopaków.

- Chciałem, abyście ich widzieli - rzekł wojewoda.

- Silni są, zdrowi, nie rozpieszczeni, alem zbyt zawczasu ich uczyć nie kazał, aby mogli wprzódy urosnąć i skrzepić się.

Teraz już im ława i siedzenie nad tablicą nie zaszkodzi.

Zapukano do drzwi.

Wojewoda wstał, zwracając się do bakałarza.

- Pomyślicie - rzekł - jutro lub pojutrze dacie mi odpowiedź.

Nie chcę, abyście bez rozmysłu przyjęli obowiązek, a pragnę, aby wam słodkim był, i co w mej mocy dla osłodzenia go, uczynię.

Niewola to będzie - dodał z uśmiechem - ale któryż i kiedy człowiek jest wolnym?

Ani królowie się tym poszczycić nie mogą, bo i ich obowiązek w żelaznych okowach trzyma.

Skłonił się Grzegorz, obiecując prędką odpowiedź, i jak upojony wyszedł z wojewodzińskiego dworu.

Stąd do Balcerów spiesząc tak w sobie zatopiony szedł, że ludzi nie widział i co około niego się działo, nie znał.

Lena, w oknie siedząc, na niego czekała, a był tak pogrążony w myślach, iż dworek pominął i zawołać go musiała, dopiero się opamiętał.

Wyszła na próg do niego.

- Ciężkie jakieś brzemię niesiecie!

- rzekła.

- Zaprawdę i takie, któregom się spodziewać nie mógł - odparł Grześ padając na ławę.

Tu począł opowiadanie o swej rozmowie z wojewodą, którego mu Fraczkowa dokończyć nie dała, w ręce klaskając i wołając ojca, męża i matkę z uniesieniem, w jakie ją wprawiła wiadomość o łasce pana wojewody.

Grześ stał trochę zdumiony, bo mu się to więcej ciężarem wydawało niż dobrodziejstwem, ale Lena po swojemu sądziła.

- Cóż tu myśleć, co ważyć?!

- zawołała.

- To pierwszy szczebel do podniesienia się w górę.

Nie wiecież wy, iż dzieci wojewody co dzień na zamek chodzą dla zabawy królewiczów, że one są towarzyszami ich i że nauczyciel Tarnowskich z nimi razem na pokoje królowej się dostanie!

Dosyć, abyście przestąpili te progi, a tam, jak wszędzie, poznają się na was.

Mieliżbyście dla marnego bakałarstwa odrzucać los, który dla was jest zgotowany?

Kto wie, czy nauczyciel wojewodziców nie zostanie bakałarzem królewiczów!

A król stary, a królowa rozumna pani, a Władysław, starszy panicz, ma już zapewnioną koronę.

Patrzcież, co się to wam otwiera i czy wy się wahać możecie przyjąć szczęście, które pieczonym gołąbkiem w usta wam spada.

Grzegorz stał jeszcze zadumany, gdy napastliwa kobieta, bijąc go po ramieniu, śmiejąc się, winszując, mężowi kubek wina nalewać kazała.

- Wypijmyż prze zdrowie przyszłego, nie wiem, kanclerza czy...

Balcerowie, Fraczek ściskali go już, jak by rzecz była rozstrzygniętą, a Lena ani słuchać nie chciała o dalszych rozmysłach.

- Jutro pójdziecie podziękować wojewodzie i wybierzecie się z kolegium.

Szczęśliwej drogi, bo nie wątpię, że ona być musi szczęśliwą.

Być może, iż Strzemieńczyk byłby i bez tej namowy niewieściej przyjął wezwanie wojewody, to pewna jednak, iż to, co mu rokowała Lena, uczyniło na nim wrażenie i przechyliło szalę.

Wyszedłszy z dworku, już mniej niepewien siebie, wprost zaszedł do starego księdza Wacława.

Kanonik pomimo nadwerężonego wzroku, szkłami się posługując, jak zawsze czytał coś w księdze, którą złożył na pulpicie, widząc wchodzącego ulubionego ucznia swojego.

- Ojcze - zawołał żywo Grzegorz - słuchajcie, z czym przychodzę!

Oto, co mi mój los znowu zgotował.

Ksiądz Wacław, nie odzywając się, nastawił ucha.

Szybko, treściwie począł mu wszystko opowiadać Strzemieńczyk, ale już w ten sposób, jakby się bronił i tłumaczył, że ofiary takiej odrzucić mu się nie godzi.

Kanonik nie przerwał ani słowem, nie okazał zdziwienia, a gdy skończył, nierychło przemówił.

- Niech będą Bogu dzięki, jeżeli to waszym pragnieniom i nadziejom odpowiada - rzekł chłodno.

- Tak, jutrzenka ta błyska różowo, lecz sądzicież, iż życie przy dworze, w zgiełku i ruchu tym, kędy się krzyżują i ścierają żądze, ambicje, namiętności, szczęśliwszym będzie niż nasze w tych ubogich i cichych celach, w których się nabywa mądrości, pogardy świata, miłości Boga i nauki?

Sądzicież, że tam wam łacniej przyjdzie zachować cnotę, umysłu niepodległość i spokój ducha?

Ja nie wiem...

Mówią nam o ptakach, co na falach burzliwych ścielą gniazda.

Ja podziwiam cuda te przyrody, ale nie zazdroszczę im, tylko tym, co pod strzechą siedzą.