I odwróciwszy się odeszła.

Grześ stał chwilę jak upojony i zebrawszy myśli nierychło, z głową zwieszoną do domu się powlókł.

Tego dnia jednak do Balcerów nie przyszedł.

Nazajutrz w biały dzień, bo mu się to właściwszym zdało, zjawił się we dworku.

Zastał Lenę z matką, starego Balcera i męża nie było.

Zobaczywszy go stara, aż do progu podeszła witać i usadowiwszy przy córce, sama z izby się wysunęła.

Z początku słowa do siebie przemówić nie mogli.

- Któraż was mieszczka oczarowała tak, że już o nas zapomnieliście?

- odezwała się Lena.

- Bóg widzi, żem na te czary zbrojny i przystępu one do mnie nie mają - odparł Grześ.

- Albo w kolegium siedzę, lub w domu, rzadko mnie wyciągną z niego.

Lena poczęła mu patrzeć w oczy.

- Czy dlatego, żem za mąż poszła - dodała - nie chcecie mnie znać?

Ależ was pięć lat nie było i o was ani słuchu, ojciec naglił, matka prosiła, opierałam się długo.

Wreściem musiała dla nich do ołtarza iść.

- Albożem ja mógł mieć jaką nadzieję?

- przerwał Grześ smutnie.

- Dlategom właśnie zeszedł wam z oczów, że jej nie miałem.

Chcę widzieć was szczęśliwą i dlatego smutnej twarzy mojej tu nie przynoszę.

- Och - zawołała Lena - a ona przecie jedna rozweselić by mnie mogła I Dopóki was tu nie było, choć tęskniłam, alem znosiła lżej samotność, teraz, gdy o was wiem, słyszę, tom zazdrosna.

Jam przy was wzrosła i żyć poczęła.

Głos jej drżał.

- Szczęśliwe to były czasy - rzekł student - a co dawniej było wolno, dziś wzbronione.

- Nie chcę o tym wiedzieć - przerwała kobieta gorąco.

- Jakośmy byli, tak być powinniśmy!

Chcecie chyba, abym wam w oczach zmarniała?

- A Fraczek co powie?

- zagadnął Grześ.

- Fraczek - z lekceważeniem dodała Lena - to tylko powiedzieć może, co ja mu pozwolę!

Ani się go boję, ani się przed nim kryć myślę.

Wie on dobrze, żeśmy przyjaciółmi byli, i musi was za mego przyjaciela przyjąć!

Ja was, widywać chcę i przychodzić musicie do mnie!

Rozkaz był stanowczy.

- A ludzie?

- szepnął Grześ.

- Co mi do ludzi, a im do nas!

- odparła Lena.

Nadeszła na to Balcerowa, na misce niosąc wino i owoce, aby gościa jak najdłużej zatrzymała.

Pod ręką trzymała cytrę, która też miała swe znaczenie.

- No, proszę dobrej myśli być, abyście mi Lenę rozweselili - rzekła.

- Pij, zakąsuj i śpiewaj.

Będziemy was we dwie słuchały.

Strzemieńczyk dłużej już nie walczył z sobą i nie opierał się.

W istocie myśl dobra przyszła i śmiech na usta, proszony czy dobrowolny, poznać było trudno.

Lenie też twarzyczka się zmieniła, pojaśniały oczy, zarumieniło lice, dziewczęcy humor, dawno nie widziany, powrócił.

Z tej zmiany Balcerowa tak się czuła szczęśliwą, tak wdzięczną, że po pierwszej piosence pocałowała w czoło zawstydzonego Grzesia, a potem córkę.

Zapomniała o wszystkim, zobaczywszy ją na chwilę szczęśliwą, odmłodzoną, taką, jaką od dawna nie była.

Od tego dnia Strzemieńczyk się nie mógł już obronić zaproszeniom do Balcerów i w końcu się im nie opierał.

_Przychodziła po niego Balcerowa, czasem otyły kupiec przez nią wysłany, a nawet Fraczek, który najnatarczywiej właśnie nalegał i tak był zawsze wesół, a wcale niezazdrosny, iż Grzesia zupełnie ośmielił.

Młode mieszczki wprawdzie mówiły o tym dużo, śmiano się z Fraczka, szeptano i zazdroszczono Lenie śpiewaka, ale głośniej nikt nie ośmielił się złego rzec słowa.

Obyczaje tamtych czasów, wiele swobodniejsze, dopuszczały w stosunkach poufałości większych, nie biorąc ich za złe.

Grześ zresztą, jako śpiewak wszędzie chwytany i pożądany, miłością muzyki się tłumaczył.

Ciągnęli go i panowie, i duchowni do chóru, a nawet na dwór królewski go ściągano.

Wśród współuczniów i w kolegium swym Strzemieńczyk, jakeśmy mówili, stanowisko sobie zdobył odrębne.

Jeżeli spór i trudność jaka zachodziła, o których rozstrzygać było potrzeba, rzadko się obeszło, aby go starsi nie zapytali o zdanie.

Grześ wstrzymywał się od zbyt rześkiego sądu, starał się pojednawczo występować, chociaż ludzie o ironię go posądzali.

Usta mu się czasem ściągały jakby do śmiechu, który hamował.

W wielu przedmiotach nieuka udawał, ażeby sporu uniknąć.

Po dwu leciech już mu bakalaureat przepowiadano rychły, ale on zdobyć go nie spieszył.

Postarzały ksiądz Wacław zajmował się nim szczególnie i ciągle nakłaniał, aby kleszą suknię, którą już nosić musiał jako student, na duchowną zamienił.

- Nie naglijcie, ojcze - odpowiadał Grześ.

- Sam ja wiem i czuję, że ją wdziać muszę, ale zawczasu nie chcę, aby mi młodych ramion nie paliła.

Bakałarstwa też dobijać się nie spieszę, dopóki nie zbadam wszystkiego, nie wysłucham do końca i nie uzbroję się w męstwo wielkie.

Kanonik patrzał ciekawie, niespełna rozumiejąc.

- Od wielu bakałarzy i mistrzów umiesz więcej - rzekł - a zdaje się, jak byś z nauką taił się i zaczajał.

Przecz to czynisz?

- Boć i obóz, do którego żołnierz się wpisuje - rzekł Grześ śmielej - i nieprzyjaciela, z którym się walczyć ma, dobrze poznać trzeba, nim się wyda wojnę.

- Wojna?

Komu?

- zapytał ksiądz Wacław.

Strzemieńczyk się zawahał.

- Kto wie, z kim wojować przyjdzie.

Może właśnie z tymi, których ręce żywiły i którym wdzięczność należy.

- Nie rozumiem - odparł staruszek.

- Wszak ci - dodał Grześ - bakałarstwo jest ślubem i przysięgą prawdzie, której sprawy bronić przeciw wszystkim obowiązkiem.

Kogo tym laurem uświęcą, ten jak rycerz prawdzie służyć musi, choćby przeciw rodzonemu.

- Nie rozumiem!

- powtórzył kanonik.

- Sąż między nami prawdy nieprzyjaciele?

Uśmiechnął się Grześ.

- Są może tacy, co sądząc, że jej służą, męczą ją i katują!

- zawołał.

- Sądzicie, ojcze, że nauczanie u nas takim jest, jak by być powinno?

Że ci, co oczy otwierają drugim, sami widzą?

Że nic nie potrzeba naprawiać, nic burzyć i z żadną nieświadomością a przesądem walczyć!

Staruszek podniósł głowę i widać było, że się uląkł.

- A któż mówi ci, że ty jeden widzisz od wszystkich lepiej i że burząc, z gruzów potrafisz odbudować gmach nowy?

Pomnij na to, że pod dziurawym dachem lepiej czasu słoty mieszkać, niż nie mieć żadnego.

Cóż, gdy przed burzą dom wywrócisz?

Grześ stał zadumany gryząc usta.

- Dlatego też sięgnąć po bakałarstwo nie spieszę, ojcze mój.

Mylić się mogę, zataić w sobie wątpliwość sumienie nie dozwala.

Naówczas walka rozpoczęta posłuży na to, aby prawda zwyciężyła.

Unikać jej grzechem by było.

Ksiądz Wacław zamilkł zwieszając głowę na piersi.

- Czyń więc - rzekł - jako cię natchnie duch Boży, a com naglił do pośpiechu, mówię ci teraz, rozmyślaj i rozważ, nim rozpoczniesz bój, bo w gmachy światła i pokoju Wnieść pochodnię wojny odpowiedzialność wielka.

Grześ w rękę go, pochyliwszy się, pocałował i zamilkł, tak jak był zwykł dotąd milczeć wyzywany, aby myśli swych nie zdradzić.