83. Конституцияда бекітілген адам құқықтары мен бостандықтары.

Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары мемлекетпен қорғалатын, тұлғаның құқықтық мәртебесінің кіндіг болып табылатын, адам туғанда, азаматтық алғанда пйда болатын ажырамас құқықтары мен бостандықтары.

Адамның құқығы қай мемлекеттте тұрмасын, өмір сүру, еркін болу, бақытқа ұмтылу, жеке басына қол сұқпау секілді адам туғанда бірге пайда болатын, жаратылысты, ажырамас құқықтар мен бостандықтардың жиынтығы. Адамның құқықтары мен бостандықтарын мемлекет те, басқа ешкім де белгілемейді және жоққа шығара алмайды.

Азаматтың құқығы азаматы болып табылатын тұлғаға мемлекет тарапынан бекітілген құқықтар мен бостандықтар жиынтығы. Кез келген азамат адам, бірақ кез келген адам азамат емес.

Конституцияды бекітілген адам мен азаматтың жеке бастарының құқықтары мен бостандықтары төмендегідей: Әркімнің өмір сүруге құқығы бар (15-бап). Ешкімнің өз бетінше басқа адамның өмірін қиюға қақысы жоқ. Әркімнің өзінің жеке басының бостандығына құқығы бар(16-бап). Адамның еркіндігін, бостандығын, заңда көзделмеген жағдайда ешкімнің шектеуге құқы жоқ. Адамды құлдықта, қамауда, тұтқында ұстауға болмайды. Адамның қадір қасиетіне қол сұғуға болмайды(17-бап). Бәһіреуді азаптауға, оған зорлық зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге, жала жауып ар намысына тиюге, не жазалауға тиым салынады.

Әркімнің жеке өміріне, өзінің және отбасының құпиясына, ар намысы абыройына қол сұғып, атына кір келтіруе болмайды(18-бап). Әркімнің өзінің жеке салымдары мен мен жинаған қаражатының, жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің , почта, телеграф және басқа жолдармен алысқан хабарларының құпиялылығы сақталуын құқығы бар. Әркім өзінің қай ұлтқа қай партияға және қай дінге жататынын өзі анықтауға және оны көрсету көрсетпеуге құқылы(19-бап). Сөз және шығармашылық бостандығы(20-бап). Сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріледі. Цензураға тиым салынады. Көшіп қону, тұратын жерін таңдау бостандығы(21-бап). Қ.Р. аумағында заңды түрде жүрген әрбір адам, заңда көрсетілгеннен басқа реттерде, оның аумағында еркін жүріп тұруға және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға құқығы бар. Ар ождан бостандығы(22-бап). Ар ождан бостандығы құқығын жүзеге асыру жалпы адамдық және азаматтық құқықтыр мен мемлекет алдындағы міндеттерге байланысты болмауға немесе оларды шектемеуге тиіс. Тұрғын үйге қол сұғылмайды (25-бап). Соттың шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол берілмейді. Тұрғын үйге басып кіруге, оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі.

84. Еңбек құқығының қағидалары, еңбек құқығының қайнар көздері.

Еңбек құқығы еңбек нарқы үрдісінің әрекеті, жалдамалы еңбекті ұйымдастыру мен пайдалану барысында қалыптасатын қызметкерлердің еңбек қатынасын және онымен тығыз байланысты қатынастарды реттейтін құқықтың бір саласы.

Еңбек құқығының қайнар көздері күрделі, көп деңгейлі құрылым, ол құқық нормалары жүйесі мен еңбек қатынастары құрылымының ішкі бірлігін көрсететін, өзара

байланыстығы, әртүрлі заңдық күші бар еңбек жайындағы нормативтік құқықтық актілердің жиынтығын қамтиды. Еңбек туралы заңнамалар да Қ.Р.ның Конституциясынанегізделеді және Еңбек кодексіне, жұмыскерлердің кейбір санаттарының еңбек қатынасын реттейтін басқа нормативтік құқықтық актілерден тұрады. Қ.Р бекіткен Халықаралық шарттардың еңбек туралы ұлттық заңдар алдында басымдылығы бар, және егер оны қолдану үшін Қ.Р.ның заңын шығару шартта көрсетілмеген болса, тікелей қолданылады. Қ.Р.ның Конституциясына сәйкес, халықаралыө ынтымақтастық қағидатын негізге алып Қ. Халықаралық құқықтың қағидаттары мен нормаларын мойындайды және құрметтейді. Еңбек құқығының негізгі деректік көздеріне еңбек саласында қабылданған халықаралық шарттар, келісімдер, конвенциялар жатады. Мысалы, 1958жылы 25маусымда Женева қаласында қабылданған «еңбек және кәсіптер саласындағы кемсітушіліктер туралы» халықаралық Конвенцияға 1999жылы 20шілдеде №444 Заңмен Қ.Р. қосылды, т.б.

еңбек құқығы қайнар көздерінің арасында ерекше орын алатын 2007 жылы 15мамырда қабылданған №251-III ҚРЗ «Қазақстан Республикасының еңбек кодексі». Кодекс жалпы және ерекше бөлімнен, 6бөлімнен, 40тараудан, 341баптан тұрады.

Еңбек құқығының қағидалары келесідей болып келеді: еңбек құқығы:

а.еңбектік құқықтық қатынастар және солардың негізінде туындайтын басқа да қатынастарды реттейтін императивтңк және диспозитивтік нормалардың қосындысымен; б.еңбек құқығы пәнін реттейтін орталықтанған, жергілікті және шартты әдістердің қосындысымен; в.әлеуметтік әріптестіктің тараптарының өкілдерін қатыстра отырып, қоғамдық қатынастарды реттеуде әлеуметтік әріптестік келісімдерді барынша кең пайдаланумен; г.жалдамалы еңбекті реттеудің даралығы мен саралап жіктелінуі; д. Еңбек дауларын шешудің ерекше тәртібін бекітуімен сиптталады.