1963 Жылы 1 қаңтар бастап ссср-да мемлекеттік стандарт

ІНгҺілген, ол бойынша СИ (БХЖ)-символдарымен белгіленетін

бірліктердің Халықаралық жүйесін қолдануға ерекше орын берілген.

Ііүл жүйенің негізгі бірліктері: метр, килограмм, секунд, ампер,

кглквин градусы жэне шам. БХЖ жүйесінде өлшем бірліктерді

Ійіпйындауды зарядтардың емес, тогы бар өткізгіштердің өзара эсер

іиныііа сүйенеді. Сондықтан Кулон заңы формуласындагы к 1.

Осыган байланысты БХЖ-жүйесіндегі зарядтардың бірлігі - Кулон

бильіп табьшады. Сонда ІКулон ЗТО9 СГСЭ-бірлік заряд екендігі

інпійындалған. Бір Кулонга тең заряд шамасы туралы түсінік беру

209

үшін, < ? , = ? 2 = 1 Юі, бір-бірінен г=1м қашыктықта орналасқан екі

нүктелік зарядтардың езара әсер күшін есептеп шығарайық

_ 3 Ю 3 12_сгсэ=9-10м дина=9109 Н.

ІОО2

е= 1 ,6 1 0 19 Кл.

к - —-— ге тең болса,

4ке0

онда бостықта орналаскан зарядтар үшін Кулон заңы былай

жазылады:

/ - т4я^е0 Тг 2-. (2 )

Осыган сәйкес электродинамиканын басқада формулалары

өзгереді. Осылайша формулалардың өзгертіліп жазылуы рационал-

данған деп аталады. (2 ) тендеудегі Ео шамасын вакуумныц электр-

лік өтімділігі немесе электр түрақтысы деп атайды. Оның өлшем

бірлігі [е0] = 1— .

м

.о- дің сан мэнін табу үшін (2 ) формуладағы г=1м деп,

Яі=Я2=1Кл деп шамаларды коямыз. Өткен такырыпта бүл жағдайдағы

күш Ғ=9109 Н. Сондықтан 9 10’ =—-—— бүдан

4 пе0 1

е0 ---------^------ -0 .8 8 5 1 0 - " - . (3)

0 4я 9 10’ м

Электрлік түрақгы 8о жэне магниттік түрақты цо -мен бірге

Гаусстық жүйеде кездесетін электродинамикалық түрақты с-ны

ауыстырады (ол бостықтагы жарық жылдамдыгы).

§3. Нүктелік заряд орісініц кернеулік векторы. Өрістердін

суперпозициясы.

Әрбір заряд өзінің айналасындагы кеңістікте электростатикапық

өріс тугызады, оны нүктелік сыншы зарядтарды енгізіп және оларга

әсер етуші күштерді бақылай отырып сезуге болады. Сонда өріске

енгізілетін зарядтардың кішілігі сонша, олар өрісті жасаушы заряд-

тардың шамасын да, өзара орналасуын да өзгертпейді деп үйғарайық.

Кулон заңына сэйкес ерістің бір нүктесіне орнапастырылған оң я0

зарядка сол, зарядтардың ц0 шамасына пропорционал / күші әсер

етеді. Бүл күштің шамасы мен багыты өрісті тудыратын ц, барлық

зарядтардың шамасымен орналасуына қарай анықталады. ц0 зарядка

210

эсер етуші / күштің сол зарядтың я0 шамасына қатынасы, тағыда

Кулон заңына сэйкес, ц0 зарядтың шамасына байланысты болмайды

жане өрістің берілген нүктелерін сипаттайды. Сонымен өрістің

барлық нүктелері үшін анықталған — қатынасы өрістің белгілі бір

объективті қасиеттерінің физикалық сипаттамасын береді. Осы

катынас электростатикалык өрістін кернеулігі деп аталады да, Е

■і|иіімен белгіленетін физикалық шаманың анықтамасы болып

і ибылады

Сонымеи, электростатикалық орістін қаидай да бір

нуктесіндегі кернеулігі деп, сол нүктеге койылган бірлік оң зарядқа

•оер ететін күшке сан жағынан тең жэне бағыты сол күштің

Гииытымен дэл келетін физикалық шаманы айтады. Кернеуліктін

игкторлык шама екендігі осы анықтамадан белгілі.

Мысал ретінде нүктелік ц заряд апайықта, сол зарядтан г

кашықтыкта жатқан нүктедегі өріс кернеулігін анықтайық. Кулон

шңы бойынша

Осыдан берілген нүктедегі кернеулік (4) өрнек бойынша

мынадай болады:

Кернеуліктіц багыты / күштіц багытымен дәл келеді. Де-

мск, еғер Ё векторы я зарядты Л нүктесімен қосатын түзудің бой-

і.імен, егер <? > 0 болса, онда Ё векторы А нүктесінен сыртқа бағыт-

талады, ал ч < 0 болса, онда А нүктесінен <? зарядқа бағытталады. (4-

сурет)

(4)

(5)

немесе

4те0 г 2 4пе0 г 2 г

(5’)

211

а) + ? •—

б) Е

Егер кернеулікті бірнеше нүктелік

Я, ,я2 ,........ч„ зарядтар тудыратын болса,

қандай да бір нүктедегі қорытқы

кернеулік эрбір зарядтың жеке-жеке

тудыратын кернеуліктерінің геометрия-

лық қосындысына тең болады.

Е = Е і + Ег + .... + Е п .

Осыны электр орісінің суперпозициясы

принципі деп атайды. Суперпозиция принципы зарядтардың кез-

келген жүйесінің өріс кернеулігін есептеп шығаруға мүмкіндік береді.

Гаусстық жүйеде кернеуліктің арнаулы атауы жоқ. БХЖ жүйесінде

өрістің кернеулігі Вольт/метрмен өлшенеді. ([Е]=1В/м ) (5’) өрнекке

сэйкес 1 Кл-ға тең заряд 1 м қашықтықтағы бостықта

1-сурет

немесе

(6)

беттесу

1

4л- 1

-V- 9 10'

I2

В

4л 9 10’

кернеулік туғызады.

Гаусс жүйесінде (5) өрнекке сәйкес

Е я 310’

г 1 1 0 0 г

ІСГСЭ-кернеулік бірлігі=3-105 В/м.