§1. Электромагниттік өрістің жалпы сипаттамасы.

Электромагниттік өріс - электрлік жэне магниттік құбылыс-

тардың материялық негізі болып табылады. Бұл кұбылыстарды түсіну

үшін заряд, күш, өріс үғымдарының арасындағы өзара байланысты

зерттеу керек. Электромагнитгік өріс өзара байланысты екі кұраушы,

электр жэне магнит компоненттерінен түрады. Осы компонентгерді

яғни күраушыларды сан жағынан сипаттайтын шамалар электр өрісі

кернеулігі Е мен магнит өрісінің индукциясы В. Бүл шамалар

электромағниттік өрістегі зарядка (тыныштыктағы және қозғалыс-

тағы) әсер ететін күштерді анықгайды. и жылдамдықпен қозғалатын

? зарядқа әсер ететін күш:

Ғ - ?(я + [о в ) . (*)

Ортаның электромагниттік өріске әсерін ескеру үшін электр

өрісінің ығысу векторы О жэне магнит өрісінің кернеулігі Н

енгізіледі. Электр өрісі ығысу векторы О мен магнит өрісі

индукциясы В электр жэне магнит өрістерінің кернеуліктері Ё жэне

Н пен материялық катынастар арқылы байланысқан.

Жалпы алғанда электромагнитгік ерісті электр және мағнит

өрістерінен түрады деп тек шартты түрде қарастыруға болады.

Шынында, бір-біріне параллель жылдамдықпен қозғалатын екі

зарядты параллель токтар ретінде қарастырсақ, онда олардың

маңында магнит өрісі пайда болуы тиісті. Ал осы зарядтың

жылдамдығына тең жылдамдықпен қозғалатын координатгар жүйесін

қарастырсақ, онда қарастырылып отырған заряд тыныштықта болады.

Олай болса бүл жүйеде ешқандай магнит өрісі болмайды. Сонымен

бір координаталар жүйесінде электр немесе мағнит өрісі болса, екінші

координатапар жүйесінде болмауы мүмкін. Бүдан электр өрісі жэне

магнит өрісі деген үғымдар салыстырмалы, тек қана элекгро-

магниттік өріс деген үғым абсолют. Сонымен қатар электро-

магниттік өріс заряд пен ток жоқ кезде де толқын түрінде де өздігінен

өмір сүре алатындығына көз жеткізуге болады. Электромагнитгік

өрісті күнделікті өмірде кездесетін материяның түрлері сияқты

массасы, импульсі жэне энергиясымен сипаттауга болады, олай болса,

оны материяның өмір сүруінің белғілі бір түрі деп есептеу керек.

202

■

§2. Зарядталган микробөлшектер.

Кез-келген заттың зарядталуы, құрамында зарядталған еркін

Гіолшектің болуы, оның атомдары мен молекулаларының

микроскопиялык-бөлшектер электрон мен протондардан кұрылатын-

дығынан. Атом ядросының кұрамында оң зарядты протондар,

ілсктрондык кабыршақта теріс зарядты микроскопиялык бөлшектер

ілсктрон болатындығы белгілі. Қазіргі кезде 200-ден астам микро

бвлшектер, ал атомдар, молекулалар мен иондардың сан-алуан

іұрлері белгілі. Иондар электрондық кабыршақтарында электрондар

саиы артық немесе кем атомдар. Көпшілік микробөлшектердің өмір

Сүру уақыты өте аз. .зақ уақыт өмір сүретін зарядталған микро-

Оолшсктер қатарына электрон, протон, позитрон жэне антипротондар

ЖВТады.

Электрон - элементар теріс зарядты иеленетін микробөлшек,

Оүи элементар зарядтың мэні: е=-1,6-10'1?Кл. Электрлік жэне

мііі питтік құбылыстардың классикалық теориясында электронды

нүктслік заряд, яғни барлық заряды нүктеге шоғырланған деп

іугіидіреді. Электронның құрылымы туралы мұндай түсінік көп

кіііішылыктар тудырады. Мысалы: нүктелік зарядтың электр ерісінің

«нсргиясы шексіз, олай болса оның инерттік массасы да шексіз болу

керск. Бүл жағдай эксперименттік жолмен табылган электронның

миссасы ше = 9,1-10’31кг екендігіне қайшы келеді. Бұл қайшылықты

кипіптық электродинамиканың негізінде және оның әдістерін

Іівйдаланып жоюға болады.

Протон - элементар оң зарядты иеленетін микробөлшек. Оң

іиементар зарядтың мэні ер=1,6Т0"19Кл. Физиканың бүгінгі даму

двцгсйінен қарастырылатьш протон күрделі бөлшек. Оның заряды