II күйіне кандай тәсілмен көшетіндігіне байланысты болмайды,

сонымен жүйенің II күйінде энергияның да дэл аныкталган II„ мэні

болады. Бүл - энергия күйдін бір мәнді функциясы болып

табылады, ягни энергия да күйді аныктайтын параметрлермен

аныкталады деген сөз. Егер кандай да бір әсерлердің нэтижесінде

жүйе эуелі I күйінен II күйіне көшіп, сонан кейін қайтадан I күйіне

түссе, онда жүйенің энергиясы бүрынгы мәніне ие болады. Демек,

энергияның өзгеру жэне сақталу заңын ең жалпы түрде былайша

түжырымдауга болады: жүйе бір күйінен екінші күйіне көшкенде

оның энергиясының өзгеруі сол көшуді тугызатын барлык

сырткы әсерлердің механикалык эквиваленттерінің косынды-

сына пропорционал болады.

Дөңгелек процесте, ягни жүйе өзінің бастапкы күйіне кайта

оралатын процесте, барлык сырткы әсерлердің механикалық

136

эквиваленттерінін косындысы нольге тен болады да, энергия

гұракты болып кала береді.

Осындай жалпы түрде айтылған энергияның сакталу заңы

термодинамиканын біріиші бастамасы деп аталады.

Нактысында энергияның жылу еткізгіштігі арқылы берілуінің

маңызы көбірек болатындықтан, біз жылудың АО мөлшерінің

берілуіне әкеп соғатын әсерлерді өз алдына жеке қарастыратын

боламыз, сонда термодинамиканың бірінші бастамасын мына түрде

жазамыз:

д і/ = к д л + к д д , (17)

мұндагы ди-жүйенің ішкі энергиясының өзгерісі, ДО-жүйеге

берілген жылу мөлшері, ал ДА - басқа барлық сыртқы эсерлердің

механикалық эквиваленттерінің косындысы. Егер баска сырткы

эсерлердің өзі механикалық эсер болса, онда ДА жүйеге түсірілген

сыртқы күштердің жүмысы болып табылады.

Берілген жылу мөлшері мен жұмыс өзара эквивалентті

болатындықтан жылудың берілген ДО мөлшерін де жұмыс

бірліктерімен (ягни эрг, джоуль, т.с) өлшеуге болады, энергия да осы

бірліктермен өлшенеді. Егер (17) өрнекке кіретін шамапардың

барлыгын да бір гана бірлікпен өлшейтін болсақ, онда к мен к

коэффициенттердің екеуі де бірге тең болады да, (17) өрнек мынадай

түрде жазылады;

Д . / -Д Л + Д б . (18)

Жүйенің ішкі энергиясының өзгерісі шексіз аз болса, онда (18)

қатысты мынадай түрде жазамыз:а и - (іа + . (19)

Жүйе энергиясы Ы оның күйінің функциясы болатындыктан

жэне дөңгелек процесте энергияның өзгерісі нольге тең

болатындыктан, (111 толық дифференциал болып табылады.

Жылыну күбылысы болатын барлық жагдайда да түйык жолда

өндірілетін жүмыс нольге тең болмайды. Бұдан ондай жагдайларда сііі

толық дифференциал болмайды деген қортынды шыгады. Олай болса,

(19) қатыс бойынша екінші, мынадай қортынды жасауымызга болады:

берілген жылудын (1Р мөлшері де толык дифференциал

болмайды.

Бұдан жүмыс та, берілген жылудың мөлшері де энергияга

пара-пар емес деген қортынды шыгады. Олардың косындысы

энергияныц өзгерісін гана анықтайды, олардың магынасы да осы

гана болады.

Жүйеге түсірілген сыртқы күштер ендіретін ДА жұмыс пен

қатар жүйе тарапынан сыртқы денелерге түскен күштер өндіретін ДА

137

жұмысты да карастыруға болады. Ньютонның үшінші заңы бойынша

ДА'=-ДА. Сондыктан (18) формулага ДА шамасын енгізіп, ол

формуланы мынадай түрде жазуга болады:

Д 0 - Д С / + Д Л . ( 2 0 )

Осындай түрде жазылғанда термодинамиканың бірінші

бастамасы мынадай пікірді білдіреді: жүйеге берілген жылу онын

ішкі энергиясын арттыруга және жүйе тарапынан сыртқы

денелерге түсетін күштер өндіретін жүмыска жүмсалады.

Термодинамиканың бірінші бастамасын жылу мен жүмыстын

эквиваленттігін тагайындауга негіз болган тэжірибелер де, бүл

заңнан шығатын көптеген кортындылардың бақыланатын фактілермен

дэл келетіндігін де расқа шыгарып отыр.