XVII ғасырда атомистика болжам емес, ғьшыми гипотеза түрінде

қайтадан келе бастады. Бүл гипотеза, эсіресе М.В. Ломоносовтың

еңбектерінде айрықша дамытьшды, ол өз заманында белгілі болган

физикапық жэне химиялық қүбьшыстардың бір түтас суреттемесін

беруге талпынды. Бүл үшін ол материяның корпускулалық (осы

103

кездегі терминология бойынша - молекулалық) құрылысы жайпы

ұгымга сүйенді. Сейтіп, Ломоносов негізінде молекула-кинетикалық

көзкарасты тұжырымдады деуге болады. Осыдан былай молекула-

кинетикапық теория көбінесе заттың өзінің карапайым агрегат

күйіндегі - газ тэрізді күйіндегі - касиеттерін түсіндіруге

қолданылды.

104

IX тарау. Г аздардың молекулалық-

КИНЕТИКАЛЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ.

§1. Идеал газ. Қысым.

Газ тэрізді заттарда молекулалар мен атомдар бірінен-бірі

кашыгырак орналасады. Өзара әсерлесу күші тек молекулалардың

соктығысуы кезінде пайда болады. Демек, молекулалық күштердің

эрекеті соқтығыскан молекулалардың энергия алмасуы кезінде ғана

байқалады. Сонымен ыдыстағы газ молекулаларының саны аз болса

(тығыздыгы аз), олардың бірімен-бірі соқтыгысу мүмкіндігі азаяды.

Сиретілген газдардың қасиетгерін қарастырғанда олардағы

молекулалық күштердің эсерін ескермеу керек. Олай дейтініміз

молекулалардың мөлшері (диаметрі) өте кішкентай болғандықтан

оның көлемін ыдыс көлемімен салыстырганда елемеуге болады.

Осындай газды идеал газ дейді. Басқаша айтқанда: идеал газ деп

молекулалар арасында өзара әсерлесу күштері болмайтын, жеке

молекулалар көлемі ыдыс көлемімен салыстырғанда өте аз жэне

молекулалар арасындағы өзара соқтығысуы абсолют серпімді болатын

газды айтады. Көптеген тэжірибелер бойынша қалыпты жағдайда,

ягни төменгі қысымда жэне жогары температурада нақты газдар

қасиеті идеал газ қасиетіне сэйкес келеді.

Идеал газды қарастырғанда біз молекула мөлшерін (диаметрін)

жэне молекулалардың арасында пайда болатын тартылыс (не тебіліс)

күшін ескермей-ақ, оның негізгі зандарын, олардың күйін

сипаттайтын формулаларды тағайындап аламыз. Табылған

формулаларды реал газдарға қолдану кезінде, ескерілмеген жайтгарды

қарастыру эрі тиісті түзетулер енгізу арқылы реал нақты газдың күйін

сипаттайтын формуланы оңай шығарып аламыз.

Газдардың өзі түрған ыдысты тегіс толтырып түратын жэне сол

ыдыстың қабырғаларына қысым түсіретін қасиеті бар. Қысым сан

жағынан алганда ауданның бір өлшеу бірлігіне перпендикуляр

бағытпен эсер ететін күшке тең физикалық шама болып табылады.

Қысымды Р эрпімен белгілейді. Сонымен, егер 8 ауданға

перпендикуляр бағытпен әсер ететін күш /„ болса, онда Р қысымы

мынаған тең болады:

Р - Ь - ( 1 )

С 0 8 жүйесінде Р қысымы бармен елшенеді; бар дегеніміз 1 см2

ауданға перпендикуляр бағытпен әсер ететін 1 дина күштің қысымы.

105

БХЖ жүйесінде кысым бірлігіне 1м2 ауданға түсетін 1 Ньютон күштің

ң

қысымын апады, оны 1—г деп атайды.

м

Бүлармен қатар қысымды өлшеуге мынадай да бірліктер

қолданылады: 1) техникалык атмосфера, ол Ісм2 ауданга түсетін Ікг

күштің кысымына тең; 2 ) физикалык атмосфера (қысқаша ат), ол -

кг

1,033—- кысымга тең. 3) сынап баганасының миллиметрі (қысқаша

мм Нд ) ол биіктігі 1 мм сынап баганасының салмағы түсіретін

қысымға тең. 760 мм Ң9 қысым бір физикалық атмосфераға тең. Бүл

бірліктерді біріне-бірін айналдыру үшін мына қатыстарды

пайдалануга болады:

1 физ.ат= 1,033техн.ат= 1033г/см2=760мм Н#= 1,013 * 106 бар.