§5. Инерциялы Кориолис күші пайда болатын қозгалыс

мысалдары. Фуко маятиигі.

Дененің Жер бетіне катысты қозгалысына байланысты кұбылыс-

тарды түсіндіру кезінде, бірсыпыра жагдайларда Кориолис күшінің

тигізетін әсерін ескеру қажет. Мысалы:

1. Денелердің еркін түсуі кезінде, оларга тік сызықтан шығысқа

қарай ауытқуына себепші болатын Кориолис күші әсер етеді (62-

сурет). Бүл күш экваторда ең көп мэніне жетеді және полюстерде

нольге айнапады.

62-суреттегі белгілер:

ш - Жердің бүрыштық

жылдамдыгы, С - Солтүстік, М

- медиана, Э - экватор, Б -

батыс, Ш - шығыс.

2 . Ұшып бара жатқан

снарядта инерциялы Кориолис

күшінің эсерінен ауытқуға

үшырайды (63-сурет).

а) Зеңбіректен сол-

түстікке багыттап атқанда

снаряд солтүстік жарты шарда

шығысқа қарай , ал оңтүстік

жарты шарда батысқа қарай

ауытқитын болады.

б) Меридиан бойы-

мен оңтүстікке қарай атқанда

ауытқу бағыты оған қарама-

қарсы болады.

в) Экватор бойымен

атқанда, егер зеңбірек батысқа

карай атылса, Кориолис күші

снарядты Жерге қысады, ал

егер зеңбірек шығысқа қарай

атылса, ол күш снарядты

жоғары көтереді.

г) Меридиан

бойымен кез келген бағытта

(солтүстікке немесе оңтүстікке) қозғалатын денеге әсер ететін

Кориолис күші қозғалыс багытымен салыстырганда солтүстік жарты

99

шарда оңга қарай жэне оңтүстік жарты шарда солга қарай

бағытталатындығына көз жеткізуге болады.

д) Бұл жағдай өзендердің (ағынды) солтүстік жарты шарда

эрқашанда сол жагасының кеміріліп шайылытындыгына экеп

соқтырады. Қос темір жолмен (рельспен) поезд жүрген кезде

рельстердің бірдей тозбайтындыгы да осы себептермен түсіндіріледі.

3. Кориолис күші маятниктің ырғалысы кезінде де пайда

болады. Маятник полюсте тұрғанда,солтүстік полюсте Кориолис күші

маятниктің жүрісі бойынша барлық уақытта да оңға қарай,ал оңтүстік

полюсте солға қарай бағытталған болады. Маятниктің тербелу

жазықтығы Жер мен сапыстырғанда сағат тілінің бағытына қарай

бұрылады,сонымен қатар күн тәулігінде ол бір айналым жасайды.

Гелиоцентрлік санақ жүйесіне қатысты маятниктің тербелу

жазықтыгы өзгеріссіз қалады, ал Жер оған катысты бұрылып,күн

тэулігінде бір айналым жасайды. <р ендігінде маятниктің тербелу

жазықтығы күн тэулігінде 2тг зіп <р бұрышка бүрылатындыгын

дэлелдеуге болады. Сонымен.маятниктің тербелу жазықтығының

айналуын бақылау, Жердің өз осін айналатындығының тікелей

дәлелдемесі болады. Осыны дэлелдеуге арналган маятниктер Фуко

маятниктері деп аталады.

100

II БӨЛІМ

МОЛЕКУЛАЛЫҚ ФИЗИКА ЖӘИЕ

ТЕРМОДИНАМИКА ИЕГІЗДЕРІ.

ҮІІІ ТАРАУ. АЛҒАШҚЫ ДЕРЕКТЕР.

§1. Молекулалық физика пәні. Материялық дененін моделі.

Молекулалық физика дегеніміз физиканың, заттың

кұрылысын жэне касиеттерін молекула-кинетикалық деп аталатын

теория тұргысынан зертгейтін «Жалпы физика курсының» бөлімі

болып табылады.

Бізді коршаған ортадағы барлық денелер (газ, сұйық, қатты)

негізінен тоқсаннан астам біртекті атомдардан тұрады. Біртекті

атомдардан кұралган заттарды химиялық элементтер деп атайды.

Оларға сутегі, көміртегі, күміс т. б. жатады. Атомдар бір-біріне

тартылады. Осы тартылыстың нәтижесінде атомдар бірігіп, түрақты

күйге енеді, яғни молекула түзеді. Ал бірдей молекулалардан

кұралған заттарды қосылыс деп атайды. Мұндай косылыстарға,

мысалы, су ( Н20 ), ас тұзы (~ЫаС1) т.б. жатады. Заттың кішкене бір

бөлігін бөлшек деп атайды. Біздің күнделікті көріп жүрген затымыз

макроскопиялық деп есептеледі. Басқаша айтқанда, өте көптеген

бөлшектерден тұрады. Бұл түрғыдан алғанда, қатгы, сұйық жэне газ

күйінде кездесетін кез келген дене өте кішкентай дербес бөлшектердің

- молекулалардың үлкен жиынтығынан тұрады. Кез келген заттың

молекулалары қалыптасқан бағыты жоқ, ретсіз, бейберекет хаосты

қозғалыста болады. Оның интенсивтігі заттың температурасына

байланысты болады.

Молекулалардың хаосты қозғалыста болуының тікелей

дәлелдемесі - броундық қозгалыс болып табылады. Бұл кұбылыстың

мәнісі мынада: сұйықта жүзіп жүрген өте кішкентай (тек

микроскоппен ғана көруге болатын) бөлшектер үздіксіз ретсіз

қозғалыста болады. Броундық бөлшектер молекулалардың ретсіз

соққылауларының әсерінен козғалыста болады. Бұл қозгалыс еш

уақытга тоқталмайды, ешбір сыртқы себепке байланысты болмайды,

ол- заттың ішкі қозғалысының білінісі болып табылады.

101