1. Магнит өрісінің эр нүктесіндегі магнит кернеулігі

Явекторының бағыты, магнит өрісіндегі тогы бар рамканың оң

нормалы бағытымен анықталады.

2. Ал оның шамасы (145) өрнек бойынша рамкаға әсер етуші

қос күш моменті М арқылы анықгалады.

3. Сонда рамка нормалы н кернеулік вектордың бағытына

перпендикуляр болып орналасуы шарт.

Енді магниттік кернеулік сызықгарының анықтамасын

келтірейік. Магниттік кернеулік сы зықтары деп - кезкелген

нүктедегі жанамасы осы нүктедегі Н кернеулік векторымен бағыттас

сызықтарды айтады.

Ұзын ток жағдайында кернеулік сызыктары токқа перпен-

дикуляр жазыктықтарда жататын шеңберлер түрінде болады да,

олардың центрлері ток жүретін жерде болады да, бұранда ережесімен

анықталады (46-сурет). Бұл ереже былай оқылады: Егер бұран-

М~Н.

М ~ 15Н~РтН . (144)

Осыдан

„Н ~-М--- ----М--

Немесе (145)

283

данын ілгерілемелі козгалысын ток багытымен тураласак, ондя

онын сабынын айналу багыты магннттік кернеулік сызык-

тарынын багытын көрсетеді.

Енді магниттік өріспен электростатпкалык өрістін ара-

сындагы кейбір негізгі айырмашылыктарды атап шыгайык:

1. Токтардың магнитгік өрісінің кернеулік сызыктары тұйык

сызык.

2. Магниттік кернеулік сызықтары әркашан электр тогын тұйык

кисыктар тұрінде орап тұрады (46-сурет).

3. Магниттік кернеулік сызықтарының тұйықтыгы олардьщ

электростатикалык кернеулік сызықгарынан айырыкша ерекшелігі

болып табылады. Бұл, екі орістің табигаты әр түрлі екендіі ін

көрсетеді.

4. Электростатикалық өріс потенциалды өріс, ягни мұндаІІ

ерістің эрбір нүктесінде потенциалдың белгілі бір мәні болады.

5. Магнит өрісі тұйық кернеулік сызықтармен сипатталады дп.

оны соленоидалды өріс деп атайды.

6. Электростатикалық өрістегідей, магнит өрісінің эрбір

нүктесіне бір мэнді потенциал мэнін қоюга болмайды.

7. Диэлектриктердің электростатикалық өріске тигізетін эсері

(поляризациялануы) сияқты, кейбір заттар магнит өрісіне әсеріп

тигізеді. Ондай заттарды магнетиктер деп атайды.

8. Тогы бар сымның магнит өрісіндегі кез келген магнетик,

поляризацияланган диэлектрик сияқгы ерекше күйге келеді. Оііі.і

магниттеледі деп атайды.

284

9. Магнетик магниттелген күйде косымша Н' магнит өрісінін

кернеулігін береді де, ол сымдарда ағатын токтар туғызған магнит

өрісінің Но кернеулігімен косылады. Осы екі кернеуліктердің

векторлық қосындысын В деп белгілейді де, оны магнит

индукциясынын векторы деп атайды.

б = Яо+Я\ (146)

Ю.Сонымен, магнит индукциясының векторы В дегеніміз

макроскопиялық (ортадан тыс) жэне микроскопиялық (ортаның

молекулалары тугызған) токтар туғызатын толык магнит өрісінің

кернеулігі болады.

П.Электр өрісінің ағыны сияқты магнит өрісінің элементар

ағыны АМ = Нп ■ Д 5 , ал толық ағыны мынаған тең болады,

м.

12.Егер аудан түйық болса, онда оған енетін ағын мен шығатын

ағын езара тең, бағыты қарама-қарсы болады. Сондықтан түйық тізбек

үшін толық ағын нольге тең болады. Осы магнит өрісі мен

электростатикалық өрістің ерекше айырмашылығын көрсетеді.

(Остроградский - Гаусс теоремасы).

§ 3. Био-Савар-Лаплас заңы

Кеңістіктің қандайда бір нүктесіндегі магнит өрісінін кернеулігі

Н тоқ жүріп тұрған сымдардың формасыиа, сымнан өтетін токтыц

күшіне жэне қарастырылып отырған нүктенің әлгі сымдардан

арақашықгығына тэуелді болатындыгын тэжірибе жүзінде рамкаға

әсер етуші күш моменті М аркылы анықтауға болады. Сыммен жүріп

өтетін токтың туғызатын магнит өрісінің кернеулігі осы сымның

барлык жеке бөліктерінің эсерлерімен анықгалады. Жеке бөліктер

элементар А Н кернеулік тудырады да, бакыланатын кернеулік Н

солардың векторлық қосындысы болады. Тэжірибеде токтың жеке

участогын жасай алмаймыз. Сондыктан токтың жеке элементі

тудырған өрісті де тікелей өлшеу мүмкін емес. Тек кеңістіктің

берілген нүктесінде токтың барлык элементтері тудырып отырған

магнит өрісінің жиынды кернеулігін ғана өлшей аламыз. Деғенмен

тэжірибе нәтижесін жинақтай келіп, Лаплас кезкелген формадагы

контурдың участогына жарамды өрістің қорытқы кернеулігін

анықгауға мүмкіндік беретін занды тапты. Бүл заңды Био-Савар-

Лаплас заны деп атайды. Оның мазмүны:

285

Күші I ток жүріп түрған контурдын ЛС элементі кезкелгеи Д

нүктеде (47-сурет) кернеулігі Д Н магнит өрісін тудырады. Ол

мынаған тен:

ш = (14?)

г

Мүндағы г — А( ток элементінен

А нүк-тесіне дейінгі қашыктык.

а -А нүктесіне жүргізілген г радиус-

векторының ДС элементпен жасайтын

бүрышы, ал к' - пропорционалдық коэф-

фициент.

А Н векторы ДС элементпен г

радиус-векторы жатқан жазықтыққа пер-

пендикуляр, ал осы А Н векторының

багыты бүранда ережесімен анықталады. ,_ сү )еі

Бүл ереже мынадай:

Бгер бүранданын ілгерілемелі козгалысы контурдың А(

элементіндегі I токтың багытына сәйкес болса, онда бүранди

сабынын айналысы кернеулік векторынын багытын көрсетеді.

Осы айтуымыз бойынша Био-Савар-Лаплас формуласы (147)

өрнекпен берілген токтың А нүктесіндегі магнит өрісінің кернеулігін

бермейді, контурдың тек қана ДС элементі туғызатын бөлігін гаіш

анықтайды.

Т олы қ Н кернеулік дегеніміз - ток контурын ойша элементар

бөліктерге бөлгендегі барлық элементтердің жасайтын Н кернеу-

ліктерінің векторлық қосындысы болады.

Я = . Д Я (148)