5. Крэўская ўнія

Асноўныя даты:

1385 г. — падпісанне ўмоў Крэўскай уніі

Падзеі і імёны:

Ягайла — вялікі князь ВКЛ (1377 — 1381, 1382 — 1392), кароль Польшчы (1386 — 1434). Заснавальнік дынастыі Ягелонаў

Ядвіга — каралева Польшчы (1384 — 1399), жонка караля Польшчы і вялікага князя ВКЛ Ягайлы

Унія — у перакладзе з лацінскага — саюз.

Гэта акт дзяржаўнага саюзу паміж ВКЛ і Польшчай. Заключаны 14.08.1385 г. у Крэўскім замку. Гэта дакументальнае зацвярджэнне вялікім князем ВКЛ Ягайлам папярэдне прынятых абавязательстваў перайсці ў каталіцтва і ахрысціць паводле лацінскага абраду ўсіх язычнікаў-літоўцаў, а таксама стварыць дзяржаўны саюз (унію) ВКЛ і Кароны Польскай. Акт зафіксаваў, што польскія паслы абяцалі Ягайлу ад імя сваёй дзяржавы аддаць у жонкі малалетнюю польскую каралеву Ядвігу, а зёю польскую карону. Заключэнне ўніі было аблегчана ўзмацненнем улады Ягайлы і яго прымірэннем з Вітаўтам. Агульнымі галоўнымі фактарамі саюзу была барацьба з абедзьвюх дзяржаў з Тэўтонскім Ордэнам, нябеспека з боку якога ўзмацнілася і пагражала стратай зямель Польшчы і ВКЛ. У стварэнні саюзу былі зацікаўлены літоўскія, беларускія феадалы і польская шляхта, але найперш каталіцкая царква, якая мірным шляхам атрымала магчымасць ахрысціць апошні язычніцкі народ у Еўропе. Абедзьве дзяржавы б'ядноўвалі адзін манарх (праўда ненадоўга), але кожная з іх мела сваю сістэму кіравання, праводзіла самастойную палітыку. Канчатковае заключэнне ўніі адбылося ў 1386 г. Ягайла ажаніўся на Ядзвізе, яго адзінагалосна выбралі польскім каралём (як Уладзіслаў ІІ) і ён прыняў каталіцтва. У 1387 г. было ўтворана Віленскае біскупства.

Вынікамі Крэўскай ўніі з'яўляюцца — даволі трывалы дзяржаўны саюз, які трымаўся на персанальнай ўніі; паступовае збліжэнне дзяржаўных інстытутаў ВКЛ і Польшчы; культурнаее збліжэнне вярхоў грамадства. Дзякуючы саюзу ўдалося ліквідваць пагрозу з боку Тэўтонскага Ордэна, перамагчы яго ў Грунвальдаскай бітве 1410 г., адкурыць гандлёвыя шляхі ў Заходнюю Еўропу. На ўсходзе ВКЛ з дапамогай Польшчы ўдалося стрымліваць націск з боку Маскоўскай дзяржавы. Адным з вынікаў уніі быў шырокі дыпламатычны выхад ВКЛ у Еўропу, а таксама культурнае збліжэнне з іншымі краінамі Еўропы.

6. Дзяржаўны лад і органы ўлады ВКЛ у XIV—сярэдзіне XVI стст.

Тэрміны і імёны:

Рада (паны-рады) — вышэйшы орган дзяржаўнай улады ў ВКЛ.

Сойм (вальны сойм) — саслоўна-прадстаўнічы орган ВКЛ (шляхецкі з'езд)

Шляхта — прывілеяванае саслоўе ў Беларусі, Літве, Польшчы, Украіне ў XIII-пач. ХХ ст.

Сістэма кіравання краінай у ВКЛ развівалася на аснове старажытнага права, што бытавала ў Полацкім, Менскім, Наваградскім, Тураўскім і іншых княствах. Пасля заключэння Крэўскай уніі і ўсё большага збліжэння з Польшчай у арганізацыю кіравання дзяржавай сталі пераносіцца тыя рысы і формы, якія склаліся ў Польшчы.

Кіраўніком дзяржавы быў вялікі князь (гаспадар), які адначасова з’яўляўся каралём Польшчы. Вялікі князь быў таксама суддзёй, адміністратарам, галоўнакамандуючым узброеных сіл краіны. Галоўным яго абавязкам была абарона ўласнасці і тэрыторыі гаспадарства. Вялікі князь меў шырокія паўнамоцтвы: права весці міжнародныя справы, уступаць у саюзы, абвяшчаць вайну і заключаць мір, ён прызначаў на дзяржаўныя пасады і распараджаўся дзяржаўнымі маёнткамі. Яму належала права заканадаўчай ініцыятывы, за яго подпісам выдаваліся ўсе найважнейшыя заканадаўчыя акты.

На мяжы ХV—ХVІ стст. дзяржаўны лад ВКЛ ужо можна вызначыць як парламенцкую манархію. Непасрэдны ўплыў вялікага князя, які адначасова быў і польскім каралём, на дзяржаўныя справы аслабляўся яго частымі ад’ездамі ў Польшчу. У час знаходжання ў Польшчы князь не меў права займацца дзяржаўнымі справамі ВКЛ. Імі займалася Рада. Спачатку Рада была дарадчым органам пры князі і назначалася гаспадаром па яго ўласным выбары. Паступова значэнне і моц Рады раслі, і яна зрабілася кіруючым органам, які ўжо абмяжоўваў уладу гаспадара. Яна стала пастаянным выканаўча-распарадчым, заканадаўчым, кантрольным і судовым органам. З цягам часу ўстанавіўся пэўны састаў Рады. Права засядаць у ёй мелі каталіцкія біскупы, ваяводы, кашталяны, некаторыя старосты, самыя важныя службовыя асобы цэнтральнага ўпраўлення (маршалак земскі, канцлер, гетман найвышэйшы, падскарбій земскі і інш.) і некаторыя буйныя феадалы па асабістых запрашэннях. Кампетэнцыя Рады была такой жа шырокай, як і самога гаспадара. Яна вырашала пытанні абароны дзяржавы, міжнародных адносін, бягучага кіравання, фінансавай дзейнасці, назначэння на вышэйшыя дзяржаўныя пасады. Рашэнні, прынятыя з удзелам Рады, не маглі быць зменены або адменены аднаасобна вялікім князем. Прававое становішча Рады было замацавана ў прывілеях 1492 і 1506 гг.

Рада даволі часта склікала агульнадзяржаўныя соймы, каб заручыцца падтрымкай усяго саслоўя шляхты. Агульнадзяржаўны (Вальны) сойм меў важнае значэнне ў сістэме органаў дзяржаўнай улады. На яго пасяджэнні запрашаліся ўсе буйныя феадалы, што ўваходзілі ў састаў Рады, службовыя асобы цэнтральнага і часткова мясцовага кіравання, вярхі каталіцкага і праваслаўнага духавенства, а таксама па 2 дэпутаты ад шляхты з кожнага павета. Усе шляхцічы мелі права з’яўляцца на соймы, але паколькі яны ўхіляліся ад яўкі, у 1512 г. быў прыняты закон, паводле якога павятовай шляхтай выбіраліся па 2 дэпутаты ад кожнага павета. Іншыя слаі насельніцтва сваіх прадстаўнікоў на сойме не мелі. На соймах выпрацоўваўся агульны кірунак знешняй і ўнутранай палітыкі дзяржавы. Ён быў форумам вострай палітычнай барацьбы, абмяжоўваў уладу вялікага князя і, часткова, Рады. Інстытут Вальных соймаў дазваляў сярэдняй і дробнай шляхце прымаць удзел у палітычным жыцці краіны.