2. Першабытнае грамадства на тэрыторыі Беларусі

Перыяд першабытнага грамадства ахоплівае працяглы перыяд амаль у 100 тысячагоддзяў — ад першага з’яўлення у краі чалавека і да 2-й паловы 1-га тысячагоддзя нашай эры.

3-за адсутнасці пісьмовых крыніц звесткі пра гэты старажытны перыяд магчыма атрымаць выключна з раскопак архелагічных помнікаў (стаянкі, селішчы, гарадзішчы, пахавальныя помнікі).

У асобныя перыяды старажытнасці для вырабу прылад працы і зброі людзі выкарыстоўвалі розны матэрыял. На падставе гэтага першабытная эпоха падзяляецца на:

• каменны век, які складаецца з палеаліта (100 — 11-10 тысячагоддзяў таму назад), мезаліта (9 — 5 тысячагоддзяў таму назад) і неаліта (4 — 3 тысячагоддзяў таму назад);

• бронзавы век (3 тысячагоддзі таму назад — 8 — 7 стст. да н.э.)

• жалезны век (7 ст. да н.э. — 5 ст. н.э.)

Першае пранікненне чалавека на тэрыторыю Беларусі, якое адбылося яшчэ у палеаліце, супала з рэзкім пахаладаннем (зледзяненнем). У некаторых месцах паўднёва-усходняй Беларусі знойдзены крамянёвыя вырабы архаічнага выгляду, якія могуць датавацца 100—35 тысячагоддзямі да нашых дзён. Магчыма гэта неандэртальцы рабілі першыя спробы асвоіць абшары на ўзбярэжжах Дняпра, Сажа і Прыпяці.

Несумненныя сведчанні засялення першабытным чалавекам паўднёвай Беларусі адносяцца да перыяду 26 — 24 тысячагоддзі назад, калі тут з’явіліся людзі сучаснага тыпу — краманьёнцы. Да гэтага часу адносяцца рэшткі стаянак, якія адкрыты каля вв. Юравічы Калінкавіцкага і Бердыж Чачэрскага раёнаў.

Асноўным заняткам людзей таго часу паляванне, асабліва на мамантаў. 3 костак мамантаў, жэрдак і скур яны будавалі доўгачасовае жыллё з агнішчамі пасярэдзіне, запасы ежы захоўвалі у ямах, выкапаных у вечнай мерзлаце, цела свае прыкрывалі скураной вопраткай, што было неабходна у суровым клімаце. Тагачасныя людзі выраблялі разнастайныя прылады працы і зброю — драўляныя дзіды, да якіх часам мацаваліся крамянёвыя наканечнікі, крамянёвыя скрабкі для апрацоўкі скур, разцы для работы па косці, нажы, праколкі.

У эпоху мезаліту (9-5 тыс. г. да н. э.) адбылося пацяпленне клімату, сетка рэк і азёр, расліннасць і жывёльны свет набылі выгляд, блізкі да сучаснага. Гэтыя змены паўплывалі на ўсе бакі жыццядзейнасці чалавека: мяняюцца спосабы палявання, з'яўляюцца новыя формы і тыпы паляўнічай зброі і прылад працы, удасканальваецца тэхніка іх апрацоўкі. У эпоху мезаліту чалавек стаў ужываць ужо масіўную крэмневую сякеру і цясло, з дробных апрацаваных крэмневых пласцін – нажы, наканечнікі стрэл, гарпуноў. Лук і стрэлы, вынайдзеныя ў канцы палеаліту, у мезаліце распаўсюдзіліся паўсюдна. Большае месца ў жыцці чалавека займае рыбалоўства. Асабліва эфектыўнай становіцца збіральніцкая гаспадарка. У эпоху мезаліту адбываецца першае суцэльнае засяленне чалавекам тэрыторыі Беларусі - на сённяшні час тут знойдзена 120 мезалітычных паселішчаў.

У 4-м тысячагоддзі да н.э. у развіцці першабытнага грамадства Беларусі пачынаецца заключны этап каменнага веку — неаліт. Жыхары Беларусі навучыліся ляпіць гліняны посуд, які прызначаўся для гатавання ежы і захоўвання яе запасаў. У канцы эпохі ужо выраблялі шліфаваныя каменныя прылады працы. Але галоўнае — у краі пачалі распаўсюджвацца прынцыпова новыя формы гаспадарання — земляробства і жывёлагадоўля. Яны значна папаўнялі запасы харчавання чалавека, рабілі яго больш незалежным ад прыроды. Усе гэта вяло да павелічэння колькасці жыхароў, а часам і да перанаселенасці і міграцый у пошуках урадлівых глеб. У эпоху неаліту пачалася таксама распрацоўка шахтавым спосабам крэмненосных радовішчаў (Краснасельскія шахты). Змянялася матэрыяльная і духоўная культура, ускладняліся ўзаемаадносіны паміж чалавечымі калектывамі і асобнымі людзьмі.

У 3-м тысячагоддзі да н.э. у гістарычным працэсе на тэрыторыі Беларусі наступілі радыкальныя змены. На нашую тэрыторыю прыходзіць індаеўрапейская групоўка балтаў ("шнуравікі"), што прывяло да карэннай змены этнічнага складу яе насельніцтва. Балты змяшаліся з абарыгенамі-еўрапеоідамі і вялі ў вытворчую гаспадарку (жывёлагадоўля і земляробства). Ва ўжытак старажытных жыхароў Беларусі пачалі трапляць медныя і бронзавыя вырабы (узбраенне, упрыгожванні). Наступіў бронзавы век.

Заключным этапам першабытнасці на тэрыторыі Беларусі стаў жалезны век, які найперш характарызаваўся з'яўленнем і шырокім распаўсюджаннем металургіі, вырабам з жалеза прылад працы і зброі. Жалеза выплаўлялі з мясцовай сыравіны - балотнай руды.

Аснову гаспадаркі насельніцтва эпохі жалеза складалі земляробства і жывёлагадоўля, якія дапаўняліся рыбалоўствам, паляваннем, збіральніцтвам. Пераважала падсечнае земляробства. Жалезная сякера і саха з жалезным нарогам, рала з наральнікам, сярпы і косы дазволілі значна павялічыць плошчы, занятыя пасевамі, забяспечыць прадуктамі харчавання людзей і статак і, акрамя таго, утварыць пэўныя запасы. Удасканальваліся і іншыя заняткі насельніцтва, з'явіліся неабходныя ў вытворчасці і побыце нажніцы, абцугі, напільнікі, пілы і інш. Палепшылася апрацоўка дрэва, з'явіўся новы, больш дасканалы інструментарый, пашырыўся тавараабмен.

На тэрыторыі Беларусі вядома каля 1000 гарадзішчаў жалезнага веку, умацаваныя землянымі валамі і сценамі з бярвенняў, у якіх жылі носьбіты розных археалагічных культур.

3. Полацкае княства ў ІХ — ХІІІ стст.

Асноўныя даты:

862 г. — першая ўзгадка Полацка

1067 г. — першая ўзгадка Мінска (бітва на Нямізе)

1044 — 1101гг. гады княжання Усяслава Чарадзея.

сярэдзіна ХІ ст. — будаўніцтва Сафійскага сабора ў Полацку

Тэрміны і імёны:

Рагвалод — першы полацкі князь

Крывічы — усходнеславянскае племя, якое рассялілася ў Паўночнай і часткова Цэнтральнай Беларусі

Веча — сход гараджанаў для вырашэння грамадскіх спраў

Крыжакі — члены еўрапейскіх рыцарска-манаскіх ордэнаў

Узнікненне інстытута дзяржавы звязана з распадам першабытнага ладу, пераходам да суседскай абшчыны, паступовым выдзяленнем сярод агульнай масы насельніцтва палітычнай і духоўнай эліты, са спецыялізацыяй і канцэнтрацыяй вытворчасці, узнікненнем гарадоў і г. д. На землях Усходняй Еўропы працэс утварэння дзяржаў адбываўся ў VIII-X стст. Крывіцкі Полацк, палянскі Кіеў і славенскі Ноўгарад выступілі першымі цэнтрамі кансалідацыі ўсходнеславянскіх племянных саюзаў. Гэтыя саюзы ўяўлялі сабой паўпатрыярхальныя-паўфеадальныя "княжанні" з князямі на чале і насельніцтвам, якое характарызавалася агульнай этнічнай самасвядомасцю, моўным адзінствам і падабенствам культуры.

На мяжы VIII-ІX стст. вакол Полацка пачало складвацца аб'яднанне крывічоў, якое ў першай палове ІХ ст. сфарміравалася ў самастойную тэрытарыяльную, палітычную і эканамічную адзінку і на аснове якога аформілася раннедзяржаўнае Полацкае княжанне. Полацк упершыню прыгадваецца ў летапісах ужо ў 862 г. як адзін з важнейшых гарадоў Усходняй Еўропы. Сваім раннім узнікненнем і інтэнсіўным развіццём Полацкая зямля ў многім абавязана воднаму шляху "з варагаў у грэкі", які злучаў праз сістэму рэк Дняпра, Дзвіны, Ловаці і Волхава поўдзень кантынента з поўначчу, усход з захадам.

У X-XI стст. Полацкае княства з'яўлялася адным з буйнейшых і магутнейшых княстваў на тэрыторыі Усходняй Еўропы і сапернічала з Кіевам і Ноўгарадам у аб'яднанні зямель. Па сацыяльна-эканамічнаму і культурнаму ўзроўню яно не саступала развітым дзяржавам таго часу.

У апошняй чвэрці X ст. у Полацку незалежна ад Кіева і ад Ноўгарада правіў Рагвалод. У 980 г. ноўгарадскі князь Уладзімір Святаслававіч вырашыў умяшацца і парушыць палітычныя сувязі Полацка і Кіева. Знешне падзеі выглядалі ў форме сватання Уладзіміра да Рагнеды, ужо заручанай з Яраполкам. Пасля адмовы Рагнеды Полацк быў абрабаваны і спалены. Мужчынская лінія полацкіх князёў была знішчана. Рагнеда гвалтам узята ў жонкі.

Пачатак палітычнаму адраджэнню Полацкага княства на мяжы X-XI стст. паклаў князь Ізяслаў (Уладзіміравіч), высланы на радзіму разам са сваёй маці Рагнедай пасля яе няўдалага замаху на жыццё Уладзіміра. Разам з Ізяславам узнаўляўся род полацкіх князёў, якія нязменна называлі сябе Рагвалодавічамі (пазней Усяславічамі).

XI ст. звязана з іменамі буйнейшых палітычных дзеячаў — князёў Брачыслава Ізяслававіча (1103-1044) і Усяслава "Чарадзея" (1044-1101).

У часы Брачыслава пашыраюцца межы Полацкай зямлі, у першую чаргу на захад і поўнач. Паўстаюць новыя гарады. Палачане цалкам кантралююць гандлёвы шлях па Дзвіне да Балтыйскага мора, збіраюць даніну з балтыйскіх плямён.

Разам з тым абвастраліся адносіны паміж Полацкам і Ноўгарадам, што было выклікана барацьбой за прыярытэтнае права кантролю над скандынаўска-візантыйскім экспартам-імпартам па шляху "з варагаў у грэкі".

З пачатку 60-х гадоў XI ст. Усяслаў выходзіць на ўсходнееўрапейскую арэну: падтрымаў Кіеў у барацьбе з качэўнікамі; падкрэсліў дзяржаўную асобнасць Полацка і засведчыў свету яго роўнасць з Кіевам і Ноўгарадам узвядзеннем Сафійскага сабора.

Пад час адной з феадальных войнаў паміж Усяславам і Яраслававічамі упершыню ўзгадваецца Менск (1067 г.). У далейшым Усяслаў быў захоплены ў палон і пасаджаны ў цямніцу. У выніку паўстання ў Кіеве Усяслаў быў раптоўна "ўзнесены" ў вялікія князі.

Эпоха Усяслава была часам найбольшай магутнасці Полацкай зямлі. З яго смерцю княства падпала пад працэс феадальнага драблення. У самастойныя ўдзелы вылучыліся Менск, Віцебск, Друцк, Ізяслаўль і Лагожск, Лукомль.

У XII ст. даволі хутка расла палітычная роля Менска, які стаў сапернікам Полацка ў аб'яднанні зямель. На пэўны час Менск стаў значным адміністрацыйна-палітычным, вайсковым і культурным цэнтрам Беларусі.      

Развіццё феадальных адносін, рост гарадоў, узмацненне ролі гарадской вярхушкі, актывізацыя мас разам з аслабленнем княжацкай улады абумовілі складванне новага палітычнага ладу, пры якім рэальная ўлада стала належаць сходу гараджан - веча. Веча існавала ў Полацку і, відаць, у Менску, Друцку, Віцебску. Яго роля ў палітычным жыцці зямлі з канца 20-30-х гг. XII ст. узмацняецца. Баярска-купецкая вярхушка выкарыстоўвала вечавыя сходы ў сваіх інтарэсах. Паўнапраўнымі ўдзельнікамі веча прызнаваліся толькі свабодныя людзі. Веча абмяжоўвала ўладу князя, але не знішчала яе.

Закладзеныя ў Х-ХІ стст. падмуркі самастойнасці Полацкай зямлі сталі перадумовай таго, што ў ХІІ ст. яна паспяхова адстойвала свае межы, у пачатку ХІІІ ст. стала на абарону ўсходнееўрапейскіх інтарэсаў, уступіла ў цяжкую барацьбу з мечаносцамі. Нямецкія рыцары-крыжакі пачалі настойлівую акупацыю зямель балтаў, якія былі у саюзніцкіх адносінах з палачанамі ці плацілі ім даніну, і ўласных полацкіх зямель. Ордэн мечаносцаў, які з 1237 г. называўся Лівонскім, узяў пад свой кантроль землі латгалаў і ліваў па ніжнім цячэнні Дзвіны, былі захоплены полацкія гарады Кукейнос і Герсіка. Крыжацкая пагроза прымушала ісці на ваенны саюз Полацка з Ноўгарадам і Полацка з Літвой. Полацкая зямля паступова губляла сваю магутнасць і былую веліч. У такіх абставінах палачане і пайшлі на саюз з землямі Верхняга Панямоння, сталіцай якіх быў Наваградак, праз запрашэнне на свае княжанне літоўскіх князёў. У канцы 50 — пачатку 60-х гг. XIII ст. на полацкім княжанні з’яўляецца першы літоўскі князь Таўцівіл. Пачынаецца перыяд існавання Полаччыны ў саюзе з Літвой у новай дзяржаве — Вялікім Княстве Літоўскім.