17. Станаўленне фальварковай гаспадаркі і аграрная рэформа сяр. XVI ст.

Даты:

1557 – Пачатак аграрнай рэформы. Выданне "Уставы на валокі".

1588 – Канчатковае замацаванне прыгоннага права ў вкл (у трэцім Статуце вкл)

У XVI ст. побач з феадальнай гаспадаркай, якая насіла натуральны характар (у такой гаспадарцы ўжывалася ўсё, што выраблялася, прадукцыя не прызначалася для гандлю), усталёўваецца фальварковая гаспадарка, прадукцыя якой ішла на продаж. Пераход да фальварковай гаспадаркі быў звязаны з развіццём гандлю збожжам, які даваў феодалам усё большы прыбытак.

Рост попыту на збожжа выклікаў пашырэнне плошчы пасяўных зямель. Таму вытворчасць у фальварковай гаспадарцы была заснавана на выкананні работ па апрацоўцы зямлі і збору ўраджаю сялянамі. Але зямля не належала тым, хто працаваў на ей. Магнаты і шляхта заканадаўча аформілі сваё права на валоданне зямлёй. Сяляне вымушаны былі звяртацца да шляхціца, каб той выдзяліў зямельны надзел. За карыстанне ім сялянін выконваў павіннасці. Галоўнымі з іх, як і раней, з'яўляліся паншчына — адпрацоўка пэўнай колькасці дзён на тыдзень на зямлі феадала (у XVI ст. яна павялічылася з 1 да 2, а ў XVII ст. складала ўжо 3—4 дні на тыдзень) і чынш — грашовы падатак (у тых месцах, дзе апрацоўка панскай зямлі была немэтазгодна). У сувязі з пашырэннем таварна-грашовых адносін значнае месца пачалі займаць грашовыя падаткі (чынш), якія складалі дастаткова значную для сялян суму. Усяго існавала каля 120—140 сялянскіх павіннасцей.

Каб упарадкаваць сялянскае землекарыстанне і павіннасці сялян, была ўведзена адзіная стандартная мера зямельнай плошчы — валока, роўная 21,36 га, з якой ад сялян патрабаваліся аднолькавыя падаткі і павіннасці. У 1557 г. вялікім князем літоўскім і каралём польскім Жыгімонтам Аўгустам быў падпісаны дакумент пад назвай «Устава на валокі», які прадугледжваў правядзенне аграрнай рэформы — шэрага мерапрыемстваў у галіне сельскай гаспадаркі. Сялянскія гаспадаркі атрымалі ў сярэднім адну валоку на дзве сям'і, і сярэдні сялянскі надзел складаў, такім чынам, прыблізна 10,6 га — паўвалокі. Лепшыя землі адышлі над панскія фальваркі — двор і гаспадарку землеўласніка.

Увядзенне валокі азначала далейшае запрыгоньванне сялян. Памеры павіннасцей землеўласнік вызначаў асабіста і яны пастаянна раслі. Працэс запрыгоньвання знайшоў сваё ўвасабленне ў Статутах ВКЛ.

18. Аграрная рэформа 1861 г. І яе вынікі для беларускага народа.

19 лютага 1861 г. – падпісаны Маніфест і “Агульнае палажэнне”, згодна з якімі на тэрыторыі Расійскай імперыі адмянялася прыгоннае права.

Аляксандр II – расійскі імператар (1855–1881).

Прычыны. Марудна развіваўся гандаль, што вызначалася вузасцю ўнутранага рынку ва ўмовах панавання, прыгоннай гаспадаркі, паскорыўся працэс абеззямельвання сялянства, значная колькасць панскіх гаспадарак знаходзілася на мяжы разарэння, пастаянна расла запазычанасць памешчыкаў. Вялікай заставалася колькасць дробных прадпрыемстваў і вотчынных мануфактур. З іншага боку, пачынаўся прамысловы пераварот (пераход ад мануфактуры да фабрычна-заводскай вытворчасці), усё шырэй выкарыстоўвалася вольнанаёмная праца, машынная тэхніка, сельская гаспадарка актыўна ўцягвалася ў тавара-грашовыя адносіны. У грамадстве абвастрыліся сацыяльныя супярэчнасці.

Умовы. Сяляне атрымалі грамадзянскія правы, але не адразу станавіліся асабіста свабоднымі. Яны атрымлівалі невялікія зямельныя надзелы ў карыстанне, якія абавязаны былі выкупіць на працягу 9 гадоў. У гэты перыяд сяляне лічыліся часова абавязанымі і павінны былі выконваць павіннасці на карысць памешчыка. Толькі пасля заключэння выкупной здзелкі яны маглі распараджацца сабой і сваім зямельным надзелам. Пры гэтым, сяляне выплочвалі прыкладна ў 3-4 разы болей за рынкавы кошт зямлі. Адміністрацыйныя функцыі ў адносінах да сялян пачалі выконваць сельскія і валасныя органы ўлады. Сельская абшчына на агульным сходзе абірала старосту, зборшчыка падаткаў і інш. Некалькі сельскіх абшчын утваралі воласць. На валасным сходзе абіралася ўправа на чале са старшынём і валасны суд.

Вынікі. У цэнтральнай частцы Расіі рэформа праводзілася вельмі марудна і расцягнулася на дзесяцігоддзі. Па іншаму склалася сітуацыя ў Беларусі. Гэта было звязана з паўстаннем 1863 г. Беларускім сялянам вярталіся адрэзкі і змяншаліся выкупныя плацяжы (напр., у Менскай губерні на 75,4%, у Гарадзенскай на 68,8%, у Віленскай на 64,9%, у Магілёўскай на 23,8%). Паводле ўказа ад 1 сакавіка 1863 г. часова абавязанае становішча адмянялася з 1 мая. Яны былі пераведзены на выкуп і станавіліся ўладальнікамі сваіх надзелаў. 21 лістапада 1863 г. гэты ўказ быў распаўсюджаны на астатнія паветы Віцебскай і Магілёўскай губ., дзе часова абавязаныя адносіны спыняліся з 1 студзеня 1864 г. Такім чынам, рэформы па адмене прыгоннага права ў Беларусі завяршыліся фактычна да 1864 г.

Адмена прыгоннага права стала важным крокам на шляху развіцця рынкавых адносін. Сяляне атрымалі асабістую свабоду, што садзейнічала фармаванню рынку наёмнай рабочай сілы. Аднак рэформа была недастатковай. Не былі пераразмеркаваны на карысць сялян вялізарныя землі магнацкіх латыфундый. Сяляне атрымалі недастатковыя надзелы, якія іх не пракормлівалі. Яны былі звязаны кругавой парукай у межах сельскай абшчыны. Прыгонніцкія перажыткі стрымлівалі развіццё сельскага прадпрымальніцтва і фармавання рынка рабочай сілы. Актывізаваўся сялянскі рух, бо сяляне не былі задаволены такімі ўмовамі адмены прыгоннага права. Яны адмаўляліся выконваць паншчыну і іншыя павіннасці. Упарта змагаліся супраць складання ўстаўных грамат (акты, што вызначалі пазямельныя адносіны і павіннасці сялян на карысць памешчыка да выкупной здзелкі). Увядзенне такіх грамат зацягнулася да мая 1864 г., а не да 19 лютага 1863 г., як планавалася адразу. Пры гэтым 78% грамат так і не было падпісана сялянамі. У Беларусі за 1862 г. адбылося звыш 150 сялянскіх выступленняў, асаблівы размах меў сялянскі рух у Гарадзенскай і Менскай губернях.