7.1 Қышқылдық-негіздік тепе-теңдік және адам организміндегі негізгі буферлі ж‰йелер

Адам аƒзасында міндетті түрде жүретін физиологиялық және биохимиялық процестерді үйлестіретін және ішкі ортадағы тұрақтылықты қамтамасыз ететін күштер бар. Осы үйлестіру процесі В.Кеннонның ұсынуы бойынша гомеостазис деп аталған, “гомео” деген сөз тұрақтылықты, тұрақты күйді білдіреді. Гомеостазис биологиялық тұрғыдан активті заттар арқылы (ферменттер, гормондар) және нервтік регуляция механизмдері арқылы іске асырылады. Организмдегі қанда, тканьдер сұйықтықтарында, лимфада жүретін процестер гуморальды деп аталады. Гуморальды және нерв компоненттері бір-бірімен тығыз байланысқан және нейро-гуморальды комплекс түзеді.

Гомеостазистің бір қыры тірі аƒзадаƒы энергияның тепе-теңдігін ұстап тұру болса, екінші қыры аƒзадаƒы Н⁺ - иондарының концентрациясын, демек рН мәнін қалыпты түрде ұстап тұру болып табылады.

Қанның рН-ы 7,36-ға тең. Егер рН осы мәннен 0,3-ке өзгерсе, аƒзада коматоздық жағдай (кома), ал 0,4-ке өзгерсе өлім қаупі туады. Ал әлсіреген аƒза үшін тіпті 0,1-ге өзгергені де қауіпті.

Тірі аƒзадаƒы, дәлірек айтқанда, адам аƒзасындаƒы рН мәнін тұрақты түрде ұстап тұратын қандағы буферлі ерітінділерге – буферлҢ ж‰йелерге тоқтап өтейік.

1. Гидрокарбонатты (бикарбонатты) буферлі ж‰йе: адам аƒзасына таƒаммен түсетін көмірсулар, белоктар, майлар тотыққанда көмірқышқыл газы бөлінеді, ол сумен әрекеттескенде көмір қышқылы түзіледі.

СО₂ +Н₂О Н₂СО₃ Н⁺ + НСО₃^-

ал гидрокарбонат- ион гидролизге ұшырайды:

НСО₃ ^- + НОH Н₂СО₃ + ОН^-

Осы екі тепе-теңдік гидрокарбонатты буферлі ж‰йенҢ құрайды және ОН^- - иондарының түзілуінҢœ нәтижесінде орта сілтілік болып тұр.

2. Фосфатты буферлі ж‰йе гидрофосфат және дигидрофосфат иондарының арасындағы тепе-теңдіктерге негізделген:

Диссоциация: Н₂РО₄^- Н⁺+НРО₄^2-

Гидролиз: НРО₄^2- + Н ОН Н₂РО₄^- + ОН^-

Мұнда да ОН^- - ионының түзілуіне орай, орта сілтілік.

Оксигемоглобин - гемоглобиннің буферлі ж‰йесҢ қанның буферлік сиымдылығының 75%-ын құрайды. Бұл буферлік ж‰йе Нb - гемоглобин иондарымен ННb - гемоглобин арасындағы және НbО₂^- оксигемоглобин арасындағы тепе-теңдіктерге негізделген Бүл тепе-теңдіктер де диссоциация және гидролиз процестерінен құрастырылады:

Диссоциация: ННb Н⁺+Нb^-

Гидролиз: Нb^- +НОН ННb + ОН^- және

Диссоциация: ННbО₂ Н⁺+НbО₂^-

Гидролиз: НbО₂^- +НОН ННbО₂ + ОН^-

Бұл тепе-теңдіктердің де нәтижесінде ОН^- - иондарының түзілуі ортаның сілтілік болуына себеп болып тұр.

Егер аƒзада тепе-теңдік бұзылып, қышқылдық артып кетсе, бұл құбылыс ацидоз деп, сол сияқты сілтілік артса, алкалоз деп аталады. Ацидоз немесе алкалоздың пайда болуы аƒзаƒа таƒам арқылы қышқылдылығы немесе сілтілігі жоғары қосылыстардың түсуімен тікелей байланысты. Кәзіргі замандағы клиникалық практикада қышқылдық-негіздік тепе-теңдікті (ҚНТТ) қанды Аструп микроәдісімен зерттеу арқылы анықтайды және ВЕ өлшем бірлігімен сипаттайды. (ВЕ- “би- эксцесс”- сілтіліктің артуы). Егер ҚНТТ қалыпты жағдайда болса (рН=7,40) – ВЕ=0(3. Ал егер ВЕ=((3(5) болса, аƒзаныœ жағдайы қалыпты стресте, ВЕ=((6(9) болƒанда, аƒзаныœ жаƒдайы нашар, ал ВЕ=((10(14) болса, өте нашар деп саналады, ал ВЕ > 14 болса, өлім қаупі туады.

Қышқылдық - негіздік тепе-теңдікті ретке келтіру үшін ацидоз кезінде 4%-ті натрий гидрокарбонатын қолданады. Оның көлемін мынадай формуламен есептейді: V= 0,5mBE, мұнда m - ауру адамның массасы. Егер ацидоз құбылысы жүрек тоқтау нәтижесінде пайда болса, натрий гидрокарбонатының көлемін мынадай формуламен есептейді: V= mZ, мұнда Z - жүректің тоқтап қалған уақыты (мин.).

Қышқылдық - негіздік тепе-теңдік алкалоз нәтижесінде бұзылса, уақытша 5% аскорбин қышқылының 5-15 мл-ін қолданады. Бірақ бұл өте күрделі процесс, демек көптеген жағдайларды ескере отырып, күрделі шаралар қолдана білу керек.