16.Қазақстан экономикасы соғыстан кейінгі бесжылдықтарда(1965-1985)

КСРО жоғарғы Кеңесінің сессиясы 1965 жылғы өнеркәсіпті басқару жүйесін өзгерту және мемлекеттік жоспарлау жөніндегі кейбір басқару оргадары өзгеше құру туралы заң қабылдады. 1965-1966 жылдары Қазақстанда халық шаруашылығы Қеңесі және экономикалық аудандардың халық шаруашылығы кеңестері таратылып, салалық одақтық – республикалық министрліктер құрылып, өнеркәсіптік, құрылыс материалдары, орман, целлюлоза – қағаз және ағаш өңдеу, азық – түлік т.б. кәсіп орыңдары біріктірілді. 60 жылдардын басында өнеркәсіпті сапалық жағынан өзгерту, ғылыми негізде құру үрдісі басталды. Қазақстанда өнеркәсіпке жаңа техниканы енгізу жоспары жасалды. Ең алдымен өндірісті электрлендіру мәселесі қолға алынды.

1970 жылға қарай КСРО-ның халық шаруашылығында Қазақстанның көмір және темір кенін өндіру, болат балқыту, қара металдар прокаттау жөніндегі үлес салмағы өсті. Республикада бұрын болмаған өнеркәсіп салалары өркендеді: титан, магний, синтетикалық каучук, полиэтилен, көтергіш крандар өндірістері т.б.. Мұнай өндіру және химия өнеркәсібі де бұл уақытта жалпыодақтық маңызға ие болды. Женіл өнеркәсіптер қатары өсті.Бес жылдың ішінде республикада жеңіл өнеркәсіптің 14 кәсіпорны салынды.Аз ғана уақыттың ішінде Қазақстанда 170-ке жуық кәсіпорын іске қосылды. 1975 жылға қарай еліміздегі кәсіпорындардың барлығы энергиямен қамтамасыз етілді. 80 жылдары одақ көлемінде өндіріске енгізілген ғалыми-техникалық жаңалықтардың 3% - ы Қазақстанға тиесілі болды

70-80 жылдары ауыл шаруашылығы жөнінде ауқымды шешімдер қабылданып, оларда сала өндірісінің материалдық базасын нығайту, оның осұ қарқынын барынша ұлғайту, мамандыру мен шоғырландыру көзделді. 1971-1980 жылдар ішінде республиканың ауыл шаруашылығына 18 млрд. сомнан астам кұрделі қаржы жұмсалды. Жерді суландыруға, химияландыруға да орасан зор көлемде қаражат бөлінді. Ауыл шаруашылығының мәселелерін тек күрделі қаржыны көбейту арқылы ғана шешуге тырысу күткендей нәтиже бермеді. Ауылшаруашылық өнімдерін өндіру төмендей бастады. Ауыл шаруашылық кәсіпорындар солақай саясаттың кесірінен көптеген шығынға батып отырды. 1986 жылы еліміздегі барлық ауылшарушылық кәсіпорындар, шаруашылықтар өздерінің қаржысынан айырылып, несиемен ғана жұмыс істей бастады. Қазақстан үлесiне тидi. Қазақстан бiрден-бiр ауыл шаруашылығы аймағына айналды. Мемлекет қорына Қазақстаннан жүннiң әрбiр төртiншi тоннасы, еттiң әрбiр он екiншi тоннасы, астықтың әрбiр бесiншi тоннасы түсiп отырды. Өкiнiшке қарай осындай аса зор халық шаруашылығы әлуетi, басқару жүйесiнiң қолайсыздығынан, Қазақстан халқының жағдайын түпкiлiктi жақсарта алмады. 70-жылдары және 80-жылдарының бiрiншi жартысында Қазақстан экономикасы экстенсивтi негiзде, экономикалық ынталандыруға мән берiлмей, жаңа технологиялық үрдiстердi елеместен, бұрынғы сарынмен дами бердi. Бұл кезең елде тоқырау жылдары деп есептелгенiмен, жалпы Қазақстанда экономикалық қуат бiршама өстi.

80-жылдарға қарай халық шаруашылығын жоспарлауындағы және өндіргіш күштерді орналастырудағы әміршіл-әкімшіл жүйенің жіберген кемшіліктері мен қайшылықтарының нәтижесі тоқырау құбылыстарын тұғызды. Республика шикізат көзі ретінде қала берді. Рухани идеологиялық өмірде отарлау жүйесінің толық ықпалында болды.

17.Қазақстан экономикасы қайта құру жылдарында(1986-1991) 1985 жылғы наурызда Н.У.Черненко қайтыс болғаннан кейін КОКП ОК-нің Бас хатшысы қызметіне М.С.Горбачев сайланды. 1985 жылы сәуірде КОКП ОК-тың пленумында әлеуметтік, экономикалық дамуды жеделдету мәселесіне сәйкес экономикалық құрылымды қайта құру бағыты жарияланды. М.С.Горбачев саясатының ұрандары: жариялылық жеделдету, қайта құру. Бұл қайта құру бағыты 1986 жылғы КОКП-ның XXVII съезінде мақұлданды. Сонымен партия елде жаңару бағытына бастауға міндет алды.

Қайта құру бағытының қарама-қайшылығы .1987 жылы қантар айында болып өткен КОКП ОК-нің Пленумында «Қайта құру және партияның кадр саясаты туралы» мәселе талқыланды. Қаулының кемшіліктері:  1. Дағдарыстың нақты себептерін көрсете алмады.  2. Жаппай өзгерістердің символына айналып, сөз жүзінде ғана салтанат құрды

Экономиканы басқаруды түбінен қайта құру деп аталып кеткен саясат сол кезде өктемдігі жүріп тұрған КСРО да барлық республикаларда да бірдей жүргізілді.Қайта құрудың негізгі мәні барлық буындарда да экономиканы басқарудың әкімшілік әдісі емес ,экономиканы басқаруды деморатияландыру,адам болмысын белсендіру деп табылды.80-ж қайта құру мынадай механизмдерді кеңінен қолдануды көздеді: 1.Өндірістің бастапқы буынының тиімді жұмыс істеуіне ерік беру үшін оның дербес мекемелік шекарасын кеңейте түсу. 2.Кәсіпорындарды дербес басқару еркіндікті,ынталылықты және жауапкершілікке берік болуды талап етеді.

Қайта құрудың маңызды механизмі шаруашылық есеп болып табылады.Қайта құру жылдарында шаруашылық есептің екі түрі ұсынылды.1-пайданы нормалап бөлу.2-шаруашылық есеп кірісінің нормативпен таратылуы былайша жүргізіледі:өнімнен түскен табыстан материалдық шығындар қалпына келтіріледі.Табыстың қалған бөлігі нақты кіріс болып табылады да,одан қорлар мен еңбек ресурстарына төлем төленеді.Қазақ-ның кәсіпор-ы мен шаруаш.ұйымдарының кірісі 1985 ж қарағанда 1990 2,4 есе 1991ж 4,8 есе көбейді.Өндіріс құлдырап кетсе де товарсыз кіріс адамдардың еңбексіз-ақ жалақы ала беруіне әкеліп соқты,тұтыну рыногын жүдетіп жіберді,ақша құнсызданып инфляцияны туғызды. 1989ж аяғында КСРО үкіметі экономиканы қайта құрудың 3 бағытын ұсынды.1-экономикадағы бөліктерді ықшамдау.2-өндірістік қуатты кең көлемде реконструкциялау,ең алдымен өнеркәсіп пен транспорттың базалық салаларын жетілдіру.3-әлеуметтек мүдделерді шешуге бағытталған ірі шараларды кейінге қалдырмай құрамды-инвестициялық бағытта жүргізу.1990ж ғылыми мекемелер “500 күн”бағдарламасын жасады.Ол 4 кезеңмен жүзеге асырылмақ.1-100 күнде төтеше шаралар деп аталған бағдарламада қаралғандар :барлық шаруашылық иелері құқықтарының бірдейлілігі,дотацияны шектеу,КСРО ның банк жүйесін қайта құру.2-100-ші және 250-ші күшндер-бағаны босатып,қаржыны қатаң шектеу.3-250-ші және 400-ші күндер –мемл.меншігінаратуды тездету кезеңі.КСРО жоғарғы советі 1990ж желтоқсанда “Халық шаруашылығын тұрақтандырудың негізгі бағыттары және нарықтық экономикаға көшуді ”қабылдады.Бұл бағдарлама бойынша КСРО-ның барлық респуб.мен аймақ-ң өзара араластығын сақтап бірыңғай эконом-қ кеңістік қалыптастыру негізінде жалпы одақтық рынок құру көзделген болатын.