59. Тиімді көшбасшылықты анықтайтын көзқарастар

Жеке басы теориясы

Көшбасшылық 20-ғ-ң басында, менеджментті зерттеу басталған кезден бастап, адамдарды қызықтырады. Бірақ, алғашқы деңгейлі зерттеу 1930-50 жж. басталды. Олар ең басты, тиімді көшбасшылардың қасиеттері мен жеке мінездемелерін анықтауға бағытталған. Бұл қасиеттер теориясына, сонымен қатар «ұлы тұлғалар теориясы» деп аталып кеткен теорияға сәйкес, ең күшті көшбасшылар белгілі бір анықталған қасиеттерге ие. Бұл қасиеттерді анықтау, адамдарға көшбасшылыққа үйренуге мүмкіндік беретінін білдірді. Зерттеушілер көңілдерін, ең басты, білім мен ақыл деңгейі, жағымды келбет, әділеттілік, өзіне сену, ынталылық сияқты қасиеттерге бөлді. 1940 жж. жеке қасиеттер мен көшбасшылық арасындағы байланысқа көптеген анализдер жасады. Өкінішке орай, жүздеген зерттеулерге қарамастан, олар әр тиімді көшбасшыға тән қасиеттер тізімін құрастыра алмады. 1948 ж. Р. Стогдилл зерттеулерге кешенді анализ жасап, бұл көзқарас көптеген қайшы нәтижелер береді деген тұжырымға келді. Ол, шын мәнінде, көшбасшылар жоғары білім деңгейімен, жауапкершілігімен, сенімділігімен ерекшеленеді, бірақ бұл жағдайға байланысты деген тұжырымға келді. Уақыт өте ол, ғалым- бихевиористтердің көбі келіскен тұжырымдама жасады: «Адам белгілі бір қасиеттер комбинациясына байланысты көшбасшы бола алмайды».

Мінез- құлықтық көзқарас

Менеджменттегі бихевоиристік мектеп ұстанымының өсуіне байланысты, көшбасшылықты зерттеудегі келесі көзқарас, көшбасшының мінез- құлқын зерттеуге бағытталды. Мінез- құлықтық көзқарасқа сәйкес, көшбасшылықтың тиімділігі көшбасшының жеке қасиеттері емес, оның бағыныштылармен қарым қатынасы мен мінез- құлқына байланысты. Мінез- құлықтық көзқарас көшбасшылық стильдері мен модельдерінің классификациясына негіз болды. Мінез- құлықтық көзқарас көшбасшылық теориясын дамытуға көп үлес қосты, ең басты көңіл адамдарды ұйымдық мақсатқа жетуге ынталандыратын көшбасшының мінез- құлқын анықтау. Бірақ бұл көзқарастың кемшілігі: бір ең күшті көшбасшылық стилінің барына сену. Бихевиоризмнің ерте теоретиктері, ең тиімді көшбасшылар – демокративті көшбасшылар деп санаған. Алайда, әр түрлі зерттеулер нәтижелерін қарастырған авторлар тобының айтуынша: «бір ең күшті көшбасшылық стилінің болуы мүмкін емес. Стильдің тиімділігі нақты жағдайға байланысты, және бұл жағдайдың өзгеруі ең тиімді стильдің өзгеруіне әкеледі». Кейінгі авторлар мен ғалым- бихевиористтер бұл тұжырымдамамен келісіп,көшбасшылықтың ең «күшті» стилі жағдайға байланысты болады.

Жағдайлық көзқарас

Алғашқы екі көзқарастың біреуі де, көшбасшының жеке қасиеттері немесе мінез құлқы мен оның тиімділігі арасындағы байланысты анықтай алмады. Бұл олардың маңызды еместігін білдірмейді. Алайда, кейінгі зерттеулер көшбасшылықтың тиімділігінде шешуші рольді басқа, жағдайлық факторлар ойнайтынын көрсетті: бағыныштылардың қажеттіліктері мен мінездемелері, мәселенің мінездемесі, сыртқы орта және көшбасшыда бар ақпарат көлемі. Нәтижесінде, заманауи көшбасшылық теориясы жағдайлық көзқарасты ұсынды. Қазіргі зерттеушілер, әр түрлі жағдайларға көшбасшының қандай мінез- құлық стилі мен қасиеттері керек екендігін анықтауға тырысты. Зерттеулердің нәтижелері, түрлі жағдайлар тек қана түрлі ұйымдық құрылымды ғана емес, сонымен қатар, нақты жағдай мінездемесіне байланысты көшбасшылықтың тәсілдерін керек ететінін көрсетті. Басқа сөзбен айтасқ, менеджер көшбасшы, әр түрлі жағдайда өзін ұстай білу керек.