1.Менеджмент анықтамасы. М-тің нег. Фун-ры.

«Менеджмент» ағл.сөзі,аудармасы: «қол»,«күш». Менеджмент – бұл нарық жағдайында фирманы ж/е оның қызметкерлерін басқарудың теориясы мен іс-тәжірибесі. Менеджмент термині американдықтар үшін фирманың алға қойған мақсаттарына қол жеткізудегі материалдық ж/е адамдық ресурстарды әлдеқайда тиімді пайдалану ж/е интеграцияны қамтамасыз ететін прцесті білдіреді. Ф.Тейлордың пікірінше,менеджмент-ережелер мен принцип/ге негізделген шынайы ғылым.М/т – нарықтық экономиканың қажеттіліктері мен жағдайына толығырақ жауап бере алатын басқару типі. М/т еркін кәсіпкерлік, бәсекелестік жағдайларда туған нақты басқарудың өзінше тұжырымдамасында пайда болып, рәсімделеді. Басқару процесі кез келген ахуалға ғылыми тәсілдемені қолдану өнері болып табылады. М/т әрдайым жағдайларға қарай басқаратын ахуалдық басқаруды білдіреді. М/тте бастысы – ең алдымен кәсіпорынның мүддесін көздейтін нақты мақсаттарды (ұзақ мерзімді, алдыңғы кезеңгі ж/е ағымдық) белгілейді.

Менеджменттің негізгі функ:

-жоспарлау,болжау-басқару стратегиясын жасау,қаржыландыру көздерін іздестіру,бағдарламаның орындалу мерзімін анықтау.

-ұйымдастыру-қызметкер/ң күш жігерін өнімді жұмысқа мақсатпен бөлу ж/е оны жоғарғы тиімділікке мақсатты бағыттау.

-үйлестіру-басшы мен қарамағындағы қызметкерлердің жұмысын үйлестіру.

-бақылау-алдағы мақсаттарды қамтамасыз ету үшін ұйымның жұмысын бақылау

2.Менеджер басқару қызметінің субъектісі ретінде. Менеджердің ұйымдағы рольдері. Менеджер-басқару және басқарудағы шешім қабылдау қызметін атқаратын ұйым мүшесі. Менеджерді ұйымдағы басты,маңызды адам деп нық айтуға болады. Бірақ та барлық менеджерлер ұйымда бірдей рөл атқармауы мүмкін,олардың атқаратын қызметтері де әр түрлі болуы мүмкін. Бұл ұйымдағы иерархияға байланысты,яғни ұйымдағы атұарылатын әр түрлі қызметтерге.Ешқандай ұйым менеджерсіз қызмет атқара алмайды,оның негізгі себептері:

-менеджер ұйымның мақсатына жету үшін не істеу керек екенін ойластырады,адам/ға нақты міндеттер жүктей отырып,оны жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

-менеджер ұйымдағы жұмыстарды жүйелеп бөледі,қажетті ұйымдық құрылымды құрады,жұмыскерлердің тиісті құрамын іріктейді.

-менеджер ұйымда ынталандыру шараларын қамтамасыз етіп,адамдармен тығыз байланыс орнатады.

-менеджер ұйымның іс әрекетін талдайды,нормалауды белгілейді.

-менеджер ұйымның ортамен байланысты ақпарат көзі болып келеді.

Менеджер ұйымның басқару қызметінің субьектісі бола отырып,ұйымда мына рөлдерді атқарады:

-шешім қабылдау б/ша рөлі.Басқару қызметінде шешім қабылдауға тек менеджер құқылы.Шешім қабылдау құқығына бай/ты менеджер сол қабылдаған шешіміне қатысты жауапкершілікті өз мойнына алады.

-ақпараттық рөлі.Менеджер ұйымның сыртқы ж/е ішкі ортасы б/ша ақпарат жинайды,ұйымның саясаты мен негізгі мақсатын анықтайды.Ұйымның қызметі менеджер жинаған ж/е таратқан ақпараттарға байланысты.

-жетекшілік рөлі.Ұйымның ішкі ж/е сыртқы ортадағы қызметін,қызметкерлердің жұмысын реттейді,қызметкерлерді мотвациялайды.

Минцберг өз еңбектерінде менеждердің өз жұмысы барысында 10 рольдерді бөліп қарастырады. Оларды үш ірі категорияларға бөледі: тұлғааралық, ақпараттық ж/е шешім қабылдау рольдері. Рольдер бір біріне тәуелді ж/е бір мақсатқа жетуге бағытталған. Тұлғааралық рольдер басшының ұйымдағы статусы мен өкілеттілігінен шығып, адамдармен араласуын қамтиды. Бұл роль басшының ақпарат шоғырланудың пункты ретінде қалыптастырып, ақпараттық рольді туғызуы мүмкін. Өзіне аталған екі рольді ала отырып менеджер шешім қабылдау ролін жүзеге асыра алады: ресурстарды бөлу, дауларды шешу, жаңа мүмкіндіктерді іздеу ж/е т.б. Бірге алынған бұл 10 роль менеджер жұмысының көлемі мен мазмұнын, ұйым сипатына тәуелсіз анықтайды

3. Басқару табиғатына, мазмұнына ж/е дамуына теориялық көзқарас. Басқару дамып жатқан жүйе ретінде. Жалпы алғанда басқару-екі субьект арасындағы байланысты әрекеттің белгілі бір түрі,мұның біреуі-басқару субьектісі болса,екіншісі-басқару обьектісі ретінде танылады.Бұл байланысты әрекеттер мына жағдайлармен сипатталады:

-басқару субьекті басқару обьектісіне әрекеттер импульсін бағыттап отырады.Бұл импульс басқару обьектісінің алдағы уақыттағы атқаратын қызметін анықтайтын тура ж/е жанама ақпараттардан тұрады.Мұндай импульстар басқарушылық бұйрықтар д.а.

-басқару обьекті өзіне келіп түскен басқарушылық бұйрықтарын қабылдап,соған байланыты қызметін атқарады.Бұл басқару субьектісінің басқарудағы қажеттілігі мен мүмкіндігімен байланысты.

Жоғарыда аталған басқарушылық іс әрекет орындалған жағдайда екі басқару субьектісінің арасында басқарушылық байланыс орнады деп айтуға болады.Екі субьекттің арасында басқарушылық байланыс орнауы үшін ж/е басқарушылық әрекет орындалуы үшін бұл субьект/р арасында басқарушылық қарым қатынастар орнауы қажет.Мұнда қатынастың екі типі қарастырылады:біріншісі- еңбек бөлінісі кезіндегі қатынас,екіншісі- жалдау б/ша қатынас,яғни өндіріс құрал/ң иесі мен пайдаланушы арасындағы қатынас. Осы қатынастар дұрыс орнаса, еңбек дұрыс бөлінсе ұйымның қызметінің тиімділігі арта түседі.Басқару субьекті мен ұйымның мақсаттары сәйкес келсе, жоғары тиімділікке жету арқ.ұйымның мақсатына тез жетуге болады.Ал ол үшін субьект ұйымдағы өз өкілеттігін пайдаланып,өз мақсатын көздеуге мүмкіндік бермеу қажет,егер субьект пен ұйым мақсаты сәйкес келмесе.

Басқару тек ғана басқару талаптарын жүзеге асыратын нақты жүйе болған жағдайда ғана іске асады.Басқару жүйесі- басқару әрекеттерін іске асыратын нақты форма.Басқару жүйесі жүйешелерге бөлінеді:басқару орган/ң біртұтастылығы н/е функционалды-құрылымдық жүйеше,ақпараттық-мінез құлықтық жүйеше,басқару жүйесінің өзін өзі дамыту жүйешесі.

4. Менеджментке көзқарастардың дамуы, Басқаруға көзқарастар. Егер ұйым сәттілікке жеткісі келетін болса, басқару функциясының орындалуы міндетті шарт. Басқару практикасы ұйым сияқты көне замандарда пайда болды. Б.з.д. үшінші мыңжыдықтарда ежелгі Шумерия заңдары мен коммерциялық келісімдер туралы сазды тақташаларда жазылғаны бұрында басқару практикасының болуын растайды. Басқарудың өзі әлем сияқты көне болғанына қарамастан, басқару ғылыми дисциплина, мамандық, зерттеу саласы ретінде салыстырмалы жаңа болып табылады. Египет, Македония, Персия, Рим ұлы державалардың пайда болуы міндетті түрде оларда басқару функцияларының орындалуын көрсетеді. Әрине қазіргі ұйымдар ежелдегі ұйымдардан көптеген белгілері бойынша өзгеше болған. Ежелде қандай да ұйымның сәттілігі көбінесе жеке бір тұлғаға-лидерге байланысты болды. Егер басшылыққа Юлий Цезарь, Александр Македонский сияқты лидерлер келсе мемлекеттер ірі жетістіктерге жетті, ал Нерон сияқты басқарушылық таланты жоқ тұлға билікке келгенде мемлкеттің жалпы жағдайы күрт төмен түсті. Бірақ қазіргі замандағы ұйымдарға ұқсас құрылымдар да бұрыңғы кездерде орын алды. Мысалға, Рим католик шіркеуі: папа, кардинал, архиепископ, епископ, ж/е священник құрылымы әлі күнге дейін сол қылпында қалған құрылым болып табылады. Қазіргі көп мемлекеттердің әскери құрылымдары Рим әскерінің құрылымына ұқсатып жасалған. Осыған қарамастан басқаруға деген жүйелік көзқарас тек ХХ ғ-да пайда болды. 1911 ж. Фредерик У. Тейлор «Ғылыми басқарудың принциптері» атты еңбегін шығарып, басқарудың дара ғылым ретінде қалыптасудың негізін қалады. Қазіргі кезде басқаруға деген негізгі төрт көзқарасты бөліп қарастырады. Басқару мектептері жағынан көзқарас өзінің алдында жеке төрт мектептерден тұрады: ғылыми басқару мектебі, әкімшілік басқару, мінез-құлық ж/е сандық методттар мектептері. Процесті көзқарас б/ша басқару бір бірімен тығыз байланыстағы үзілмейтін басқару функциялардың жиынтығы ретінде қарастырды. Жүйелік көзқарас б/ша басқарушы ұйымды адамдар, құрылым, мақсаттар ж/е технологиялар сияқты бір біріне тәуелді элементтердің жиынтығы ретінде қарастыруы қажет. Жағдайлық көзқарас б/ша түрлі методтардың қолданылуы нақтылы болып отырған жағдайға тікелей байланысты болады. Себебі ұйымның ішінде ж/е сыртқы ортада да көптеген факторлар орын алады.

5. Ғылыми менеджментінің мектебі (1885-1920). Ф.У.Тейлор ғылыми мектептің негізін салды. Оның пікірі бойынша бақылау, өлшеу, логика және анализ қол жұмысын жетілдіріп және оның тиімділігін арттыра алады. Ғылыми басқарудың алғашқы методологиясы жұмыс мазмұнына анализдің негізінде қаланды. Мысалы, Тейлор адам түрлі күректерде қанша көлемде көмір және руда көтере алатындығын зерттейтін болса, Гилбреттер микрохронометр атты жаңа құрылғыны ойлап тапты. Зерттеулердің нәтижесінде олар жұмыс процесіндегі қажетсіз қимылдарды азайтып, жұмыс тиімділігін арттыруға тырысты. Бұл мектептің өкілдері адам факторына ерекше мән бөліп, адамдардың жұмыстың тиімділігін арттыруға деген ынталарын тудыруға тырысты. Жұмыс өнімділігі жоғары болған қызметкерлер көбірек еңбекақы алды. Сонымен қатар, білім беруге де мән берді. Тейлор және оның замандастары алғашқы болып басқаруды жеке мамандық ретінде қарастырды. Ғылыми басқару концепциясы түпкілікті жаңалықтарды енгізіп, оның салдарынан басқаруды көпшілік ғылыми зерттеулердің жеке саласы ретінде қарастыра бастады.Тейлордың ғылыми басқару б/ша негізгі принциптері:

-ғылыми зерттеу базасындағы қызметте уақыт,еңбек шығындары б/ша оптималды әдістер ойластыру

-құрастырылған стандарттарға жүгіну

-қызметкерлерді іріктеу,оқыту және оларды пайдасы тиетін қызметпен айналыстыру

-сіңірген еңбегі б/ша еңбекақы

-функционалды менеджерлерді пайдалану

-менеджерлер мен қызметкерлер арасында достық қарым қатынас орнату.

6.Бюрократиялық ұйымдардың концепциясы. Менеджменттің әкімшілік мектебі.Ғылыми басқару өкілдері өз зерттеулерін негізінен өндірісті басқаруға арнады. Олар басқарылатын деңгейден төменгі сатыдағы еңбек өнімділігін арттырумен шұғылданды. Әкімшілік мектептері пайда болғаннан кейін мамандар басқаруды ұдайы жетілдірумен, әкімшілік қызметті ұйымдастыру принциптерімен айналысты. Бұл мәселелер француз зерттеушісі Анри Файольдің (1841-1925) есімімен тікелей байланысты. Ол әкімшілік басқару мектебінің көрнекті еуропалық ғалымы деп есептелінеді. А.Файольдің пікірінше, әкімшілік ету жан-жақты қызмет ауқымын қамтитын басқарудың бір бөлігі және де техникалық (технологиялық процесс), коммерциялық (сатып алу, сату және айырбастау, ақша қаражаттарын іздестіру және оны тиімді пайдалану), қорғаныстық (жеке меншік пен жеке адамды қорғау), бухгалтерлік (мүлікті түгендеу, баланстық ведомость, шығындар, статистика), әкімшілік (жұмыскерге ықпал ету) салаларын қамтиды. А.Файоль менеджерге арналған он төрт принципінде басқарушылардың қызмет-міндеттерін қалай орындау керектігін көрсетеді:

1. Жұмысты бөлісу. Еңбекті мамандандыру ұйымдық табысқа жету үшін қажет.

2. Билік. Бұйрық беру құқығы жауапкершілікпен ұштасуы тиіс.

3. Тәртіп. Тыңдау және құрметтеу жұмысты байсалды ұйымдастыруға мүмкіндік береді.

4. Дара басшылық. Әрбір жұмыскер тек бір бастығынан ғана бұйрық алуы тиіс.

5. Бағыт билігі. Ұйымдастыру кезінде әрбір адамның күш-жігері бір бағытқа үйлестірілуі тиіс.

6. Жеке мүддені жалпы мүддеге бағындыру. Басқарудағы ең қиын жағдай – жеке мүдде мен ортақ мүддені жалпы ұйымдық игілікке айналдыра білуде.

7. Ақы төлеу. Жұмыскерлер өздерінің қосқан үлесіне қарай ақы алуы тиіс.

8. Орталықтандыру. Орталықтандыру мен децентрализациялау (жергілікті мекемелерге орталық мекемелерінің кейбір басқару міндетін тапсыру) пропорция мәселесі болып саналады; әрбір ұйымда қолайлы тепе-теңдік болуы тиіс.

9. Иерархиялық тізбек (төмен шенділердің жоғары шенділерге бағыну тәртібі).

10. Реттілік. Материалдың құндылығы, затында болуы тиіс.

11. Әділеттілік. Мейірімділік пен заңдылыққа негізделген әділеттілік қызметті шын көңілмен беріле ісеуге ықпал етеді.

12. Қызметшілердің тұрақтылығы және қызмет лауазымында болу мерзімі. Адамдарға өз жұмысын жете білуіне уақыт беру қажет.

13. Ынта-ықылас. Адамдардың ең көп қанағаттануы-жоспарды өз бетінше жасауы және орындауы.

14. Ерекше рух. Қызметкерлердің күш-жігерді жұмылдыруын ұйымдастырудың табысты болуының кепілі.

7. Адами қатынастар мектебі. Мінез-құлықтық ғылымдарының мектебі. Ғылыми басқару мектебі мен классикалық мектеп психология жаңадан дами бастаған кезде жарық көрді, сондықтан да осы мектептің авторлары адам факторының маңызын мойындай тұрса да, олардың пікір таласы ақыны әділ төлеу, экономикалық ынталандыру және формалды қызмет қарым- катынасты орнату секілді мәселелермен шектеледі. Адамгершілік қарым-қатынас жөніндегі қозғалыс, ұйымның негізгі тиімді элементі ретінде адам факторын толық мойындай алмауынан жауап ретінде туындаған еді. Оның өзі классикалық көзқарастағы кемшілікті шешу мақсатында пайда болғандықтан, адамгершілік қарым-қатынас мектебін кейде неоклассикалық мектеп деп те атайды. Ф.Тейлор және Э.Мэйо жүйелерінің салыстырмалы сипаттамасы төмендегі кесетеде көрсетілген.

Ф.Тейлор мен Э.Мэйо жүйелерінің салыстырмалы сипаттамасы

Ф.Тейлор жүйесі	Э.Мэйо жүйесі
Жұмыс істеушілерге энергетикалық ықпал ету;	Психологиялық ықпал ету;
Жеке еңбекке (кесімді ақыға) сену;	Топтық психологиялық заңдылықты ескере отырып, ұжымдық еңбекке сену;
Жұмысшыларды әкімшіліктің ұйғаруы бойынша орналастыру;	Жұмысшыларды өзара ұнатуына қарай топтау;
Жұмысшыларға интеллектуалдық іске қабілетсіз, «үйретілген маймыл» ретінде ықпал ету;	Жұмысшыларға шығармашылық іске қабілетті адам ретінде ықпал ету;
Жұмысшылардың өндірісті жақсарту туралы ойлауға тыйым салу;	Жұмысшыларды өндірісті жақсартуын ынталандыру;
Еңбек процестерін, жұмыс тәртібін жиі-жиі өзгертіп тұру; Әкімшілік нұсқауын сөзсіз орындау;	Жұмысшыларды өндіріс процестерін талқылауға, онда тиісті шешім қабылдауға қатыстыру;
Материалдық көтермелеу, жазамен қорқыту;	Өз мамандығына деген мақтаныш сезімін көтермелеу, олардың мақсаты фирма мақсатымен сай келетіндігі туралы иландыру;
Жұмысшылардың ішку өміріне басшылар тарапынан немқұрайлы қарау;	Адамдарға көңіл бөлу, мастерлерді қарамағындағыларға, жұмысшыларға қамқор болуға насихаттау;

Мэри Паркер Фоллет (1868-1933ж.ж.) пен Элтон Мэйо (1880-1949 ж.ж.) адамгершілік қарым-қатынас мектебінің жаңа бағытта дамуының негізін салушылар деп есептелінеді. БИХЕВИОРИСТІК МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ МЕКТЕБІ

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін психология мен әлеуметтану дамуы, зерттеу әдістерінің жетілдіруі жұмыс орнында мінез-құлықты зерттеуді ғылыми жолға қойды. Крис Арджирис, Ренсис Ликерт, Дуглас Макгрегор, Фредерик Герцберг бихевиористік мінез-құлық мектебінің басқа да өкілдері әлеуметтік өзара әрекеттесудің, мотивацияның, билік пен бедел сипатының, ұйымдық құрылымдарының, ұйымдастырудағы жетекшіліктің, жұмыс мазмұнын ескертудің және еңбек тұрмысы санасының алуан түрлі жайларын зерттеді. Бихевиористік мектеп адамгершілік қатынас мектебінен едәуір ауытқып, адамдар арасындағы қатынасты орнықтыру тәсілдеріне назар аударды. Бұл жаңа бағыт көбінесе адамдардың өз мүмкіндігіне ықпал етуге, ұйымды құруға және басқаруға негізделеді. Тұтастай алғанда, бұл мектептің бсты мақсаты адам ресурстарының тиімділігін арттыру арқылы ұйымдастыру тиімділігін арттыру болды.

Мұндағы басты мәселе мында: мінез-құлық туралы ғылымды дұрыс қолдану жеке жұмыскерлерді де, тұтастай ұйымның да тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Алайда менеджментті зерттеушілердің атап көрсеткеніндей, жұмыс мазмұнын өзгерту және жұмыскерлердің басқаруға қатысуы секілді адамдар тек кейбір жұмыскерлерге ғана, әрі кейбір жағдайда ғана тиімді болады екен.

8. Басқару ғылымы(сандық көзқарас). Шет елдегі басқару теориясының жаңа бағыттарының бірі – «басқару ғылымы» деп аталатыны – басқару ғылымына сандық тәсілдер мен дәл ғылым аппаратын енгізуге тырысумен сипатталады.

Бұл мектептің қалыптасуы кибернетика мен операцияны зерттеудің пайда болуына байланысты. Алғашқыда операцияны зерттеу сандық талдау әдістерін тұтастай, оны бөлімдерге жіктемей дайындаумен шектеледі. Бұл мектептің көрнекті өкілі Ф.У.Тейлор. Қазіргі кезде нарықтардағы фирмалардың стратегиясына байланысты салаларда зерттеу жұмыстары, ұйымды болжалдау мен қайта құру тәсілдері кең көлемде жүргізілуде. Нарықтардағы күшейіп оытрған бәсекелестік және дербес өндірістік конгломератор құру, өзгеріп отырған факторларға сәйкес жетістіктерге жету мәселесі туды. Осы мақсатта жаңа ұйымдық фирмалар, жан-жақты талдау жүргізуге мүмкіндік беретін жаңа есептеу техникалары, барынша децентрализациялауға ықпал ететін жаңа басқару психологиясы, нақты міндеттерді қою мен шешу (мақсаттарды басқару) қолданылады. Сандық тәсілдің басқару ғылымына қосқан үлесі(1950 ж. бүгінге дейін).а)Жобаларды ойластыру мен қолдану арқылы күрделі басқару мәселелерін түсінуді тереңдету;б)күрделі жағдайды шешім қабылдауын басшыларға жәрдем ретінде сандық тәсілдерді дамыту,жаңа мектептің ең көрнекті өкілдеріне Акофф, Бор,Гольдберг т.б.Бұл мектептің қалыптасуы кибернетика мен операцияны зерттеудің пайда болуына байланысты.Алғашында операцияны зерттеу сандық таладу әдістерін тұтастай оны бөлімдерге жіктемей дайындаумен шектеледі.Кейінен операцияны зерттеу ғылымның зерттеу дербес саласы ретінде қалыпатсып негізгі 2 бағытта дамытылады.1)басқаруда неғұрлым жиірек кездесетін құбылыстың математикалық моделін құруға запастарды басқаруға ресурстарды бөлуге байланысты болды;2)жүйені зерттеуге жүйе техникаларын құруға айрықша мән береді.