і

Сурет-1. Персоналды ынталандыру жүйесі

Бұл ынталандыру жүйесін енгізуден күтілетін нәтижелер: кәсіпорынды тиімді басқару жүйесінің қалыптасуы; кәсіпорынның бәсекелестік қабілетінің артуы; кәсіпорыннның сыртқы әрекеттерге,

өзгерістерге тез бейімделуі және тағы басқалар.

Сапа менеджмент жүйесінің жақсарту шаралары.

Мұнай өнімдерін өндіру кәсіпорындарында өнім сапасын тиімді басқаpy үшін сапаны басқару жүйесінің моделі 1-суретте ұсынылады. Бұл модельдің мақсаты - сапаны тексеру, бақылау қадағалау үдерістері арқылы сапалы мұнай өнімдерін алып, тұтынушының талабын білу қанағаттандыру. Сонымен қатар, тұтынушының талаптарын білу, сауалнама жүргізу, жанармай бекеттерінің мұнай өнімдерін сапасын зертханаларда тексеріп, нәтижесін тұтынушылар мен өндірушілерге хабар беру.

Ұсынылған сапаны басқарудың кешенді жүйесінің сипаттамасы : мұнай кәсіпорындары, Мұнай өңдеу зауыттарын халықаралық ұйымдар талаптарын ескере отырып, мемлекеттің тарапынан заңдар (салық кодексі, кедендік кодекс) арқылы реттеу, бағдарламалар , стратегиялар арқылы дамыту; кәсіпорын халықаралық ұйымдардың сапа аясындағы жобаларға және экология, қоршаған ортаны қорғау бойынша жобаларға

қатысып, өзінің басқару жүйесінде мемлекеттік бағдарламалар, стратегиялары негізінде « Сапа» стратегиясын дайындап, жүзеге асыру.

Мұнай өңдеу өнеркәсібін дамыту бағдарламасы және оның бағыттары ұсынылады, оны төмендегі 1 кестеден көруге болады. Бағдарламаның басты мақсаты: жаңа мұнай өңдеу зауыттарын құру, ішкі нарықты отандық сапалы өнімдермен қамтамасыз ету, экологиялық мәселелерді шешу, Ресейге және шетелдік мұнай юсіпорындарына тәуелділікті жою. Мұнай өнімдерінің экспорттық көлемін ұлғайту арқылы шикізаттық бағытты азайту.

Кесте 1-Мұнай өңдеу өнеркәсібінің дамыту бағдарламасы, бағыттары

Жүргізіл тмі шаралар

	«Мұнай өңдеу өнеркәсібін дамыту» бағдарламасы	«Мұнай өңдеу өнеркәсібінде экология және қоршаған ортаны қорғау» бағдарламаның бірінші басымды бағыты	«Мұнай өңдеу өнеркәсібіндегі сапаны басқару жүйесін жетілдіру» бағдарламаның екінші басымды бағыты	«Мұнай өнеркәсібіндегі мамандарды дайындау» бағдарламаның үшінші басымды бағыты
Жүргізілетін шаралар	Заң, нормативтік құжаттар, бағдарламаны қабылдау, бекіту; Нормативтік құжаттар тізбегін енгізу; Стратегиялық жоспарлау; Бюджетті жоспарлау; Мұнай өңдеу зауыттарын қайта құру; Жаңа мұнай өңдеу зауыттарын салу.	Экологиялық таза мұнай өнімдерін өндіру. Экологиялық менеджмент жүйесін енгізу; Халықаралық экологиялық және қоршаған ортаны қорғау жобаларына қатысу.	Сапа менеджмент жүйесін енгізу, бақылау, қадағалау, экологиялық таза мұнай өнімдерін алу, нарықты отандық сапалы мұнай өнімдерімен қамтамасыз ету, жаңа технологиялық үрдістерді енгізу, қондырғылар, құралдарды орнықтыру.	Жоғары оқу орындарында мұнай саласына қатысты мамандықтардың сапалылығын, білімділігін тексеру, тәжірибелік байланыс орнату, оқу орындарында зертханалар, арнайы дәрісханалар салу, шетелдік жоғары оқу орындарымен байланыс жасау.
Жүзеге асыру мерзімі	15 жыл	5 жыл	5 жыл	5 жыл
Күтілетін нәтижелер	Қайта құрылған мұнай өңдеу зауыттары; Ішкі нарықтың мұнай өнімдерімен толық қамтамасыз етілуі; Жаңа мұнай өңдеу зауыттар	Қоршаған ортаны ластау мөлшерінің азаюы; Еңбек қауіпсіздігін, Экологиялық нормалардың сақталуы; Мұнай өнімдерінің ассортиментінің кеңейтілуі	Сапалы мұнай өнімдері Мұнай өнімдерінің бәсекегі қабілеттілігін жоғарылату	Жоғары білікті мамандардың пайда болуы; жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі.
Қаржыландыру көздері	Ұлттық қор, мемлекеттік бюджет	Ұлттық қор, мемлекеттік бюджет; кәсіпорындардың құрылған қоры	Ұлттық қор, мемлекеттік бюджет; зауыттардың құрылған қоры	Ұлттық қор, мемлекеттік бюджет
Қатысушылар	Мемлекеттік мекемелер: ҚР Парламенті, ҚР Үкіметі, ҚР Білім және ғылым Министрлігі, ҚР Экология және қоршаған ортаны қорғау Министрлігі, ҚР Экономика және бюджетті жоспарлау Министрлігі, ҚР Сауда және индустрия Министрлігі, ҚР Энергетика және минералды ресурстар Министрлігі, ҚР Қаржы Министрлігі, ҚР Ұлттық қоры, ҚР Инвестициялық қоры, Мұнай өңдеу зауыттары, Мұнай кәсіпорындары, Ғылыми институттар, орталықтар, ҚР СИМ Техникалық реттеу Комитеті, Жоғары оқу орындары.

Қазақстан мұнай өнеркәсіп кәсіпорындардың қызметін және сапаны басқару жүйесінің қазіргі жағдайы ғылыми тұрғыдан талданып, нәтижесінде өзекті мәселелерімен қатар , өнім сапасын бақылау, бағалау мәселелері де анықталды. Сонымен мұнай өңдеу өнеркәсібінің ішкі мәселелеріне жатанындар: технологиялық үрдістер, құрал-саймандарының физикалық ескіруі, артта қалуы, өзіндек қаржылық ресурстарының жетіспеуі, жоғары білкті мамандардың жетіспеуі, мұнай өнімдер сапасын басқару, бақылау, қадағалау жұмыстарымен толығымен қамтылмауы, ішкі нарықты сапалы өнімдермен қамтамасыз ету қуаттылығының жетіспеушілігі, мұнай өнімдер ассориментінің аз болуы. Сыртқы мәселерге жататындар: мемлекеттің тарапынан реттеудің тұрақсыздағы, мұнай құбырларының салынбауы, ресейлік мұнай шикізатына тәуелділігі, энегия көздерінің қымбаттауы, әлемдік мұнай нарық құрылымынан тәуелділігі, шетелдік мұнай компанияларының қызметіне тәуелділігі. Осы аталған мәселеселер Қазақстанның әлемдік Сауда Ұйымына мүше болуына кедергі болып отыр. Аталған түпкілікті мәселерде шешу шаралары ғылыми негізделген экономиклық ұйымдастырудың механизмдері және ғылыми тұжырымдалған басымды бағыттары ретінде қарастырылды.

Блок-2

Саланы тексеру үдерісі

М^иай өнімдерін өндіретін орын

Құралдар мен кондыргылар (катализатор,ареометр, октаномер т.б.)

Кәсіпорын (персоналы: ийженерлер, энергетик, эколог т.б.)

Блок-3

Саланы тексеру үдерісі

Мұнай

шикізаты

Мұиай өнімдері (бензин, дизельдік отын, мазут т.б)

Мұнай енімдерінің маркалары (бензин АИ-93,95 т.б.)

Сапаны бакылау және кддагалау үдерісі

Мұнай енімдерін сактайтын койма

Тасымалдау кубырлары, кұралдары

Жанармай

бекеттері

У

Сурет-2. Сапаны басқару жүйесінің моделі

Ұсынылған сапаны басқару жүйесінің моделі Атырау мұнай өңдеу ауытында қолданыс тапты. Үсынылған сапаны басқару жүйесінің оделін Атырау мұнай өңдеу зауытынан басқа отандық мұнай газ өңдеу ауыттарына енгізуге болады.

Қазақстан мұнай өнеркәсіп кәсірорындардың қызметін жэне сапаны йсқару жүйесінің қазіргі жағдайы ғылыми түрғыдан |лданып,нәтижесінде өзекті мэселелерімен қатар , өнім сапасын ^іқылау, бағалау мәселелері де анықталды. Сонымен мұнай өңдеу меркәсібінің ішкі мэселелеріне жатанындар: технологиялық рдістер, қүрал-саймандарының физикалық ескіруі, артта қалуы, ЗІндек қаржылық рееурстарының жетіспеуі, жоғары білкті }амандардың жетіспеуі, мұнай өнімдер сапасы басқару, бақылау, %дағалау жүмыстарымен толығымен қамтылмауы, ішкі нарықты сапалы цімдермен қамтамасыз ету қуаттылығының жетіспеушілігі, мұнай ИІмдер ассориментінің аз болуы. Сыртқы мәселерге жататындар: емлекеттің тарапынан реттеудің түрақсыздағы, мұнай қүбырларының іынбауы, ресейлік мұнай шикізатына тәуелділігі, энегия көздерінің імбаттауы, әлемдік мұнай нарық қүрылымынан тәуелділігі, шетелдік :най компания ларының қызметіне тәуелділігі. Осы аталған

Мұнай өнеркәсіп кәсірорындарының сапаны басқару жүйесін жетілдірудің ғылыми негізделген экономикалық ұйымдастырудың мехнизмі ретінде:

а) ұсынылған мұнай кәсіпорындарда қолданыс тапқан сапаны тиімді басқару жүйесін ұйымдастыруды сапаны басқару жөніндегі бөлімнің ұйымдастырушылық басқару құрылымы. Сапаны басқару жөніндегі бөлімді енгізу кәсіпорындарда сапа менеджмент жүйесінің ұйымдастыруда формализмді жойды. Кәсіпорынның сапа аяысындағы қызметін жүйелендіріп, оңтайландырып, тиімді жұмыс атқаруына зор ықпалын тигізді.

б) ұйымдастырылған сапаны басқару жүйесінің жүзеге асырудың персоналдың тиімді жұмыс жасау үшін персоналды ынталандыру жүйесі ұсынылды. Бұл ынталандыру жүйесі мұнай өнеркәсіп кәсіпорындардың кадрлық саясатын нығаюына, жоғары білікті мамандарға ие болуына, кәсіпорында келіспеушіліктер, таластардың азаюына персоналдың жұмысқа деген қызығушылығының артуына , сапаны тиімді басқару жүйесін құрылуына себеп болды.

в) мұнай өңдеу заводында енгізілген мұнай өнімдер өндіру кәсіпорында өнім сапасын тиімді басқару үшін сапаны басқару жүйесінің моделі сапаны тексеру, бақылау, қадағалау үрдітері арқылы апалы мұнай өнімдерін алып, тұтынушының талабын қанағаттандыру. Сонымен қатар, тұтынушының талабтарын білу үшін сауалнама жүргізу, жанармабекеттерінің мұнай өнімдер сапасын арнайы зертханаларда тексеріп, нәтижесін тұтынушылар мен өндірушілерге хабар беру. Осы модель бойынша зауыт өзінің өнімдерінің сапасын Атырау қаласынадағы орналасқан жанармай бекеттерінде өнім сапасын тексеру, бақылау жүйесіне енгізді. Атырау Мұнай Өңдеу зауыты Атырау облысын сапалы мұнай өнімдерінмен қамтамасыз етіп отыр. Зауытта қоршаған ортаны ластау мөлшері азайғаны байқалады. Сонымен қатар, зауыт Атырау облысының аймақтық саясатын дамытуға белсенді қатысып, қаланың инфроқұрылымының дамуына үлес қосуда.

Аталған мұнай өнеркәсіп кәсіпорындарында шаралардың экономикалық тиімділігі есептелінген. Есептеу нәтижесінде мұнай өнеркәсіп кәсіпорындарында аталған шараларды енгізудің экономикалық өтемділік мерзімі 8,5 ай, жалпы қаржы көлемі 2 млрд 442 млн 57032,96 теңгені құрайды. Оның ішінде халықаралық стандарттары ISO 9001 сапа менеджмент жүйесін сертификаттауға кеткен шығын 3,5 млн теңгені құрайды. Шараларды енгізгенге дейін мұнай өнімдер сапасының төмендеуі 0,3% болған, ал шараларды енгізгеннен кейін мұнай өнімдер сапасының төмендеуі 0,05% болды. Өтенділік мерзімі мен қаржы көлемі кәсіпорын кұрылымына байланысты. Кәсіпорын сапа мендежмент жүйесіне қаржы жұмсағанымен, ол өзінің жарқын болашағы үшін қажет. Жоғары сапалы өнім, жетілдірілген басқару жүйесі кез-келген кәсіпорындарының атағын шығарады және де әлемдік нарыққа оп-оңай енуіне септігін тигізеді.

Бағдарламадан күтілетін нәтижелер : қайта жабдықталған зауыттар сапалы өнім өндіреді және экологиялық нормаларды сақтайды және мұнай өнімдер ассортименты кеңейтеді, экологияға байланысты шаралар мұнай өңдегеннен бастап тұтынуға дейінгі қоршаған ортаны ластауды азайтып, экологиялық талаптарды орындауға Мүмкіндік береді, мұнай өңдеу өнеркәсібіндегі сапаны басқару жүйесін жетілдіру мұнай өңдеу кәсіпорындарындағы басшылардың және қызметшілердің сапаға деген жауапкершіліктерін арттырады, отандық мұнай өнімдерін әлемдік нарыққа шығару мұнай өнімдер көлемі ұлғайып, ішкі нарықты толығымен қамтамасыз еткеннен сон, әлемдік нарыққа шығару әлеуеті пайда болады; «Мұнай өңдеу саласындағы мамандарды дайындау» шетел мамандарынан тәуелділікті азайтады.

Сонымен, мұнай өңдеу өнеркәсібінің аясындағы және тағы басқа мәселерді шешу жолы ретінде диссертациялық жұмысты ұсынылған қорытындыларға қосарым: мемлекеттік мекемелер, мұнай кәсіпорындары зауыттар, химия, экология, экономика саласындағы ғылыми институттар мұнай өндіру, өңдеу өнеркәсібін дамыту, сапаны баскару және экологиялық мәселелерін шешу шараларын бірігіп асыру тиіс. Ол, Қазақстан мұнай индустриясының дамуына зор септігін тигізеді.

І

Мұнай өнеркәсіп кәсіпорындарының сапаны басқару жүйесінің дамытуды ұсынылған басымды келесі бағыттары ғылыми тұрғыда тұжырымдалды;

а) отандық мұнай кәсіпорындарының мемлекеттік мекемелер қызметіне бейімделу, халықаралық ұйымдар жобаларына қатысу, Әлемдік Сауда ¥йымының талаптарын ескеру, яғни сыртқы ортамен әрекеттесу арқылы сапаны басқарудың кешенді жүйесін құру, бұл ұсынылған кешенді жүйе мемлекет, кәсіпорын, халықаралық ұйым қызметтерін байланыстыру; мемлекеттік нормативті құжаттарды, стандарттарды халықаралық стандарттармен жүйелендіру; ғылыми салаларды кәсіпорынның қызметіне қатыстыру; кәсіпорынды әлемдік нарыққа бейімдеу. Жалпы айтқанда, ғылыми саланың кәсіпорын қызметіне қатысуы, инновациялық технлогияларды меңгеруге, жаңа әдістерді қолдануға себеп болады, сонымен қатар, ғылыми қызметкерлердің зерттеу нәтижелерін өндіріске тікелей енгізуін оңтайландырады. Халықаралық Үйымдардың жобаларына қатысу, мұнай өңдеу өнеркәсібінде қоршаған ортаны қорғау шараларын жүзеге асырылады;

б) отандық мұнай өңдеу онеркәсіп кәсіпорындарының ерекшеліктерін ескере отырып, экология және қоршаған ортаны қорғау, сапаны басқару жүйесін жетілдіру, мамандарды дайындау шараларын

жүзеге асыру негізінде мұнай өңдеу өнеркәсібін дамыту бағдарламасы ұсынылды. Бағдарлама 5 жылдан 15 жылға дейін мерзімде жүзеге асырылуы тиіс. Сонымен қатар, бағдарламаның басты мақсаты; жаңа мұнай өңдеу зауыттарын құру, ішкі нарықты отандық сапалы мұнай өнімдерімен қамтамассыз ету, экологиялық мәселлерді шешу, Ресейге және шетелдік мұнай кәсіпорындарына тәуелділікті жою. Мұнай өнімдерінің экспорттық көлемін ұлғайту арқылы шикізаттық бағытты азайту. Сонымен, қайта жабдықталған зауыттар сапалы өнім өндіреді және экологиялық нормаларды сақтайды және мұнай өнімдерін асартиментін кеңейтеді; инновациялық үрдістерді қолдану мұнай өнімдерінің жаңа түрлерін өндіруге мүмкіндік береді, өңдеуге кететін шығындарды азайтады; экологияға байланысты шаралар мұнайды өңдегеннен бастап тұтынуға дейінгі қоршаған ортаны ластауы азайып, экологиялық талаптарды орындауға мүмкіндік береді; мұнай өңдеу өнеркәсібіндегі сапаны басқару жүйесін жетілдіру; мұнай өңдеу өнеркәсібіндегі басшылардың және қызметшілердің сапаға деген жауапкершіліктерін арттырады; отандық мұнай өнімдерін әлемдік нарыққа шығару мұнай өнімдер көлемі ұлғайып ішкі нарықты толығымен қамтамассыз еткен соң, әлемдік нарыққа шығару әлеуеті пайда болды; мұнай өңдеу саласындағы мамандарды дайындау шетел мамандарынан тәуелділікті азайтады, мұнай өңдеу өнеркәсібін білікті мамандармен қамтамассыз етіледі.

Қорытындылай айтқанда, кәсіпорында өнім сапасының мәселесін шешу-бұл тұтынушылардың алдындағы биік мәртебе, ол ішкі және сыртқы нарықтарға шығу ғана емес, сонымен қатар, сапаны басқару жүйесін ұйымдастыру кәсіпорынның нарықтағы бәсекелік қаблеттілігін жоғарлату, жоғары табыс алуы және тұрақты қаржылық жағдайының калыптасуының негізі.

Сапа саласындағы стратегиялық жоспарлау және саясат ұйымға сапа

саласында мақсаттарды қоюға негіз қамтамасыз ете алады. Жоғарғы басшылық ұйым қызметін жақсартуға бағытталған осы мақсаттарды әзірлеуі керек. Басшылықпен нәтижелі және тиімді талдау өткізуге көмектесу үшін мақсаттарды өлшеу қажет.

Осы мақсаттарды әзірлеуде басшылық:

- ұйымның және қызмет көрсетілетін нарықтардың нақты және алдағы қажеттіктерін;

- басшылық тарапынан талдауға сәйкес шешімдерді;

- өнімнің және процестер көрсеткіштерінің нақты мінездемесін;

- қызығушы тараптардың қанағаттану деңгейін;

- өзін өзі бағалау нәтижесін;

- үздік жетістіктермен салыстыруды,бәсекестердің талдау нәтижесін, жақсарту үшін мүмкіндіктерді;

- мақсаттарға жету үшін ресурстарды есептеуі керек.

Жоғарғы басшылық, сапа саласындағы мақсаттар, өнімге талаптардың орындалуы үшін қажеттікті қосып ұйымның сәйкес