7. Палітычныя і прававыя ідэі старажытных летапісаў і “Слова аб палку Ігаравым”.

Палітычная думка Х-ХІІ стст. атрымала адлюстраванне ў ста-ражытных летапісах, у першую чаргу ў агульнарускім летапісным зводзе «Аповесць мінулых гадоў», а таксама ў «Слове пра паход Ігаравы» — старажытным помніку ўсходнеславянскай літаратуры. У «Аповесці...» востра паўстае пытанне аб адзінстве дзяржавы. Прычым аўтар прапануе сістэму мер, якія, на яго думку, павінны былі прыпыніць яе распад. Ён указвае, што мірнае суіснаванне кня-зёў можа быць дасягнута праз выразнае размяжоўванне іх уладан-няў. Так у палітычнай думцы ўзнікла ідэя «айчыны». Згодна з ёй, князі, каб пазбегнуць разладу і спрэчак за воласці, павінны сядзець у адышоўшых ім у спадчыну ад бацькоў уладаннях і ў той жа час прызнаваць і паважаць правы старэйшага, кіеўскага, князя. Спалучэнне ідэй «айчыны» і «старэйшынства» павінна было, з аднаго боку, стрымліваць княжацкія міжусобіцы, а з другога — у пэўным сэнсе абмяжоўваць і правы кіеўскага князя.

У «Аповесці мінулых часоў» знайшлі адлюстраванне і ідэі абароны прыгнечаных і абяздоленых, («патрабуйце праведнага суда, заступайцеся за пакрыўджанага») і несправядлівасці існуючага за-канадаўства («дзе закон, там і шмат крыўд»). Усё ж цэнтральнай ідэяй знакамітай «Аповесці...» з'яўляецца ідэя падпарадкоўвання дзяржаўнай уладзе ўсіх слаёў насельніцтва («усяка душа ўладзе павінуецца»).

Як летапісы, так і «Слова...» даюць магчымасць меркаваць пра рэзка адмоўнае стаўленне грамадскай думкі да княжацкіх міжу-собіц, якія паслаблялі краіну, рабілі яе лёгкай здабычай для вора-гаў, адрывалі народ ад стваральнай працы. Так, аўтар «Слова...» звяртаецца да полацкіх і кіеўскіх князёў: «Яраслаўле і ўсе ўнукі Усяслаўлевы! Апусціце ўжо сцягі свае! Пахавайце мячы свае пашчарбаныя»2.

Праз увесь змест «Слова...» праходзіць ідэя адзінства народаў усходняга славянства і неабходнасці моцнай цэнтралізаванай улады Вялікага князя.

Побач з патрыятычнымі заклікамі да адзінства як у летапісах, так і ў «Слове пра паход Ігаравы» прысутнічае ідэя наіўнага супрацьпастаўлення князя яго адміністрацыі, імкненне заглушыць незадаволенасць сацыяльных нізоў, растлумачыць ім, што кня-жацкія цівуны хаваюць ад народа «княжацкую праўду», а таксама не даюць магчымасці князю дасканала ведаць пра становішча і патрэбы простых людзей.

8. Агульнадзяржаўныя ідэі беларуска-літоўскіх летапісаў: “Летапісец вялікіх князеў літоўскіх”, “Беларуска-літоўскі летапіс 1446 г.”.

У сувязі з завяршэннем палітычнай цэнтралізацыі і ўзмацнен-нем этнічнай кансалідацыі беларускіх зямель пануючымі ў палітычнай думцы становяцца ідэі адзінства і магутнасці краіны, узвышэння яе міжнароднага прэстыжу. Гэтыя ідэі з'явіліся вызна-чальнымі ў летапісах XV ст., якія былі напісаны з новых агульна-дзяржаўных пазіцый. Галоўная тэма «Летапісца Вялікіх князёў літоўскіх» — барацьба за палітычнае аб'яднанне ўсходнеславянскіх зямель у XIV — пачатку XV ст.

Галоўная мэта першай часткі «Летапісца...» — абгрунтаваць правы Вітаўта на вялікакняжацкі пасад ў Вільні, апраўдаць яго паводзіны ў міжусобнай вайне з Ягайлам і асудзіць перад гісторыяй апошняга як забойцу Кейстута.

Другая частка «Летапісца Вялікіх князёў літоўскіх» прысвечана непасрэдна княжэнню Вітаўта. 3 агульнадзяржаўных пазіцый аўтар апісвае дзеянні Вітаўта ў напрамку цэнтралізацыі княства: паходы на Віцебск, Смаленск, Украіну, пазбаўленне ўлады непа-корлівых мясцовых князёў, далучэнне да Вялікага княства Літоўскага мяжуючых з ім рускіх і ўкраінскіх зямель, узмацненне палітычнага адзінства дзяржавы. Такім чынам, галоўная ідэя другой часткі гэтага твора — усхваленне збіральніцкай, цэнралізатар-скай палітыкі Вітаўта. Аўтар падкрэслівае, што палітычная лініяВялікага князя станоўча ўспрымалася на «ўсёй зямлі Літоўскай і Рускай».

Заключная частка «Летапісца....» апавядае пра ролю літоўскіх князёў ў абароне Падолля ад мангола-татар, аб іх укладзе ў будаўніцтва гарадоў, мураваных вежаў, замкаў і палацаў ў Падоль-скай зямлі. «Аповесць пра Падолле» была напісана з мэтаю абгрун-таваць правы Літвы на гэтую зямлю і асудзіць экспансію Польскай Кароны, якая ў 1430 г. захапіла Заходняе Падолле

Гэтыя ж тэндэнцыі характэрны і для другога летапіснага помніка нашай краіны — «Беларуска-літоўскага летапісу 1446 г.»

У яго першай частцы, прысвечанай гісторыі ранняга Сярэднявечча, ухваляецца нялёгкая праца старажытнарускіх князёў па ўмацаванню палітычнага адзінства і магутнасці Кіеўскай Русі, па адстойванню незалежнасці дзяржавы. Тое, што аўтар пачынае летапісанне з фактаў ранняй гісторыі ўсходняга славянства, сведчыць аб тым, што ён выступае за сувязь гісторыі Вялікага княства Літоўскага з гісторыяй Кіеўскай Русі.

Астатнія часткі «Беларуска-літоўскага летапісу 1446 г.» прысвечаны непасрэдна падзеям гісторыі Вялікага княства. Найбольшую цікавасць для высвятлення палітычных поглядаў таго часу маюць наступныя часткі летапісу: «Пахвала Вялікаму князю Вітаўту», апо-весць пра грамадзянскую вайну ў Вялікім княстве Літоўскім і апавя-данне пра паўстанне «чорных людзей» у Смаленску.

«Пахвала...» ўяўляе сабою лірычны апафеоз найбольш значных вынікаў дзяржаўнай дзейнасці Вітаўта. Аўтар апавядае пра веліч і славу князя, яго аўтарытэт у Еўропе. Цары, каралі і князі «ва вялікай любви живущие з им», «крепка служаху яму», «честь велику и дары многи и дани приношаху ему». Усемагутны Вітаўт пазбаўляў улады татарскіх ханаў і фактычна валодаў «усёй Рускай зямлёй». У «Пахвале Вялікаму князю Вітаўту» сканцэнтравана гістарычная канцэпцыя ўсяго «Беларуска-літоўскага летапісуі 1446 г.» У ім Вялікае княства Літоўскае разглядаецца як палітыч-ны цэнтр аб'яднання ўсходнеславянскіх зямель.

Гэта канцэпцыя была ідэалагічным абгрунтаваннем цэн гралізатарскай палітыкі бе-ларуска-літоўскіх князёў Альгерда і Вітаўта. Летапісец разглядае гісторыю Вялікага княства Літоўскага як працяг і арганічную частку гісторыі ўсіх усходніх славян, ухваляе ідэю іх гістарычнай еднасці і абгрунтоўвае неабходнасць і заканамернасць палітычнага аб'яднання літоўскіх і славянскіх зямель у адзінай дзяржаве — Вялікім княстве Літоўскім, Рускім і Жамойцкім. Апрача таго, у «Пахвале Вялікаму князю Вітаўту» зроблена спроба асэнсаваць і раскрыць выдатную ролю ВКЛ у гісторы і Еўропы.

Цікавыя думкі выказаны ў той частцы летапісу, якая распавя-дае пра грамадзянскую вайну ВКЛ (1432-1436) і называецца «Смаленская хроніка», бо была яна, як лічаць даследчыкі, напісана ў Смаленску. Тут ідзе гаворка пра дынастычную барацьбу паміж князямі Свідрыгайлам і Жыгімонтам Кейстутавічам, якая скончы-лася перамогаю апошняга. Аўтар асуджае Свідрыгайлу, які ў ба-рацьбе за ўладу распачаў грамадзянскую вайну ў княстве, не цураўся ніякіх сродкаў дзеля дасягнення сваіх стратэгічных мэтаў, нават спаліў на кастры ў Віцебску мітрапаліта Герасіма за пераход на бок Жыгімонта. Летапісец падкрэслівае, што Бог быў на баку Жыгімонта, бо той змагаўся за еднасць і спакой дзяржавы.