4. Погляды е. Полацкай.

Важную ролю ў працэсе ўмацавання пазіцый хрысціянскай ідэ-алогіі ў полацкай зямлі адыгрывала Еўфрасіння Полацкая (1110-1173), ігумення жаночага манастыра ў Полацку, дачка ма-лодшага сына славутага Усяслава Чарадзея. Звесткі аб яе духоўным узвышэнні мы знаходзім у «Жыціі святой Еўфрасінні Полацкай», якое было створана неўзабаве пасля яе смерці. «Жыціе» прасягнута пафасам сцвярджэння хрысціянскіх светапог-лядных уяўленняў: неабходнасці духоўнага ўдасканалення, падз-віжніцтва, самаадданага служэння вышэйшым маральным ідэалам. Яркім прыкладам дабрачыннасці, рэлігійнага служэння, патры-ятызму выступае ў творы сама Еўфрасіння. Апавяданне «Жыція» аб яе грамадскай і царкоўнай дзейнасці дае магчымасць рэканстру-яваць яе погляды на адукацыю чалавека, хрысціянскую ідэалогію, айчынную і сусветную гісторыю і г.д.

Ігумення была прыхільніцай ідэі народнай асветы. У адукацыі народа яна бачыла і галоўны шлях да ўзвышэння Полацкага княст-ва, і сродак распаўсюджання хрысціянскай ідэалогіі. Асуджаючы гвалт у справах веры, асветніца імкнулася развіць у народзе хрысціянскія дабрачыннасці праз асвяшчэнне ўсяго, што магло слу-жыць хрысціянству: школьную справу, культавае будаўніцтва, пе-рапісванне святых кніг, іканапіс. Манастырскія школы, якія існавалі пад пратэктаратам Еўфрасінні, адрозніваліся ад школ таго часу сваёй праграмаю навучання. Акрамя традыцыйных дысцыплін — пісьма, арыфметыкі, чытання, царкоўных спеваў,— вялікая ўвага на-давалася гістарычным ведам. Прычым вучні вывучалі гісторыю не толькі Полацкага княства і дынастыі Рагвалодавічаў, але і славян-ства і сусветную гісторыю. Усведамленне айчыннай гісторыі як част-кі агульначалавечага гістарычнага працэсу ўзмацняла ў сучаснікаў ігуменні патрыятызм, імкненне да служэння на карысць роднай зямлі.

Сведчанні «Жыція» даюць магчымасць меркаваць таксама аб гуманістычнай сутнасці палітычнага светапогляду Еўфрасінні. Яна імкнулася прымірыць «князя со князем», «бояри с боярином», «служанина со служанином», «но всех хотяше имети, яко едину душю»1. Асветніца мела моцнае ўздзеянне на палітычнае жыццё не толькі Полацкага княства, але і ўсіх княстваў полацкай зямлі. Яна ўплывала на рашэнні веча аб запрашэнні князей, на прызначэнне царкоўных іерархаў, праяўляла міратворчыя клопаты па спыненню міжусобных спрэчак Рагвалодавічаў. У царкоўных спевах, створа-ных у яе гонар у XII ст., адзначалася: «Князем-сродникам друг на друга дерзающе падьяти мечь возбранила еси, яко оружие обоюдо-остро словесем божим устрашающем»2.

Дзейнасць Еўфрасінні была высока адзначана сучаснікамі. «Жыціе святой Еўфрасінні Полацкай» называе асветніцу «...небо-парный орел, покаривши от Запада н до Востока, яко луча солнеч-на, просветивши всю землю полоцкую»3.

Можна адназначна сцвярджаць, што думкі, справы і вобраз падзвіжніцы Еўфрасінні Полацкай набылі вышэйшую якасць нацыянальнага сімвала самаадданага служэння высакародным ідэа-лам, вернасці сваёй айчыне.

5.Погляды К. Смаляціча.

Царкоўны дзеяч, асветнік, мысліцель Клімент Смаляціч на-радзіўся ў першай палове XII ст. Як і яго сучаснікі, Еўфрасіння Полацкая і Кірыла Тураўскі, ён быў манахам. А ў 1147 г. у абход канстанцінопальскага патрыярха на скліканым у Кіеве вялікім князем Ізяславам Мсціславічам епіскапскім саборы быў абраны

мітрапалітам. Прычынаю абрання былі, па-першае, рознабаковая адукацыя і рэдкая эрудыцыя кандыдата. Ён «быў кніжнікам і філо-сафам, якіх у Рускай зямлі не бывала»,— сведчыць Іпацьеўскі ле-тапіс аб Кліменту Смаляцічу. Па-другое, Смаленскі паслушнік Клімент набыў вядомасць як змагар супраць засілля ў рускай пра-васлаўнай царкве грэчаскага духавенства і актыўны прыхільнік царкоўнай аўтакефаліі. Дыктат Візантыі ў справе прызначэння кіеўскага мітрапаліта, на думку Клімента Смаляціча, супярэчыў інтарэсам народа, царквы і дзяржавы, з'яўляўся знявагай для князя і падставаю для ўмяшальніцтва грэчаскіх імператараў ў справы Кіеўскай дзяржавы.

Аб накірунках думак кіеўскага мітрапаліта Клімента Смаляціча сведчыць адзіны дайшоўшы да нас яго твор — «Пасланне мітра-паліта Клімента Смаляціча прасвітару Фаме, вытлумачанае Афа-насіем-мніхам». У «Пасланні...» ставіцца пытанне аб праве чалаве-ка на тлумачэнне біблейскіх тэкстаў. Насуперак панаваўшаму на той час погляду, што Біблію трэба разумець літаральна, Клімент Смаляціч мяркуе аб неабходнасці творчай інтэрпрэтацыі біблей-скіх тэкстаў у адпаведнасці з сацыяльна-палітычнай сітуацыяй ці асабістымі ўяўленнямі. Прычым пры тлумачэнні свяшчэннага пісання ён спасылаецца не толькі на хрысціянскіх, але і на свецкіх філосафаў — Платона і Арыстоцеля, бо, на яго думку, антычныя аўтары былі вестунамі хрысціянскіх ідэй сярод еўрапейскіх язычніцкіх народаў. Асветнік лічыў, што толькі розум павінен кіра-ваць пачуццямі і толькі з яго дапамогаю магчыма прыйсці да правільных высноў, чытаючы свяшчэнныя тэксты.

Шмат думак у Клімента Смаляціча аб месцы чалавека ў сусве-це, аб прыродзе яго ўзаемаадносін з Богам. Ён лічыў, што чалавек валодае найвышэйшым дарам — свабоднай воляй. Але дараваная яму свабода ўчынкаў — гэта адначасова і напамін, што чалавеку, як вянцу тварэння боскага, належыць імкнуцца да маральнага ўдаска-налення. Такім чынам, Клімент Смаляціч яшчэ больш выразна, чым іншыя мысліцелі старажытнасці, тэарэтычна абгрунтаваў духоўна-маральную прыроду чалавека. Прысутнасць у поглядах Клімента Смаляціча антрапацэнтрычных ідэй і элементаў рацыя-налізму дае магчымасць гаварыць аб ім як аб прадвесніку рэнесан-савай і рэфармацыйыай думкі ў старажытнай усходнеславянскай культуры.