49.Праграма дэмакратыных пераўтварэнняў к. Каліноўскага.

Найбольш яскрава і дакладна рэвалюцыйна-дэмакратычная праграма была распрацавана славутым беларускім мысліцелем і палітыкам Кастусём (Вікенціем Канстанцінам Сямёнавічам) Каліноўскім. Друкаваная і рукапісная спадчына К. Каліноўскага складаецца з сямі нумароў газеты «Мужыцкая праўда», шэрага рэвалюцыйных інструкцый, заклікаў, загадаў, а таксама некалькіх лістоў, у тым ліку і вядомых «Пісьмаў з-пад шыбеніцы». Творчая спадчына К. Каліноўскага ў першую чаргу змяшчае вострую крытыку феадальна-прыгонніцкіх адносін у Расіі ся-рэдзіны XIX ст. У «Мужыцкай праўдзе» мысліцель-рэвалюцыянер сфармуля-ваў той сацыяльны ідэал, да якога ён імкнуўся і за які заклікаў на-род змагацца. Чалавек свабодны,— пісаў Каліноўскі,— калі мае ка-валак сваёй зямлі, за якую ні чыншу, ні аброку не плаціць, паншчыны не служыць, калі плаціць невялікія падаткі, то не на царскія стайні і псарні, а на патрэбы ўсяго народа»5. Пасля пера-могі народа над панамі і маскоўскім самаўладдзем, якое іх пад-трымлівае, Каліноўскі марыў «раздаць усю пазямельную ўласнасць сялянам». Такім чынам, К. Каліноўскі быў паслядоўным абаронцам бела-рускіх сялян, выразнікам іх імкнення да сацыяльнай роўнасці. у час паўстання ў «Інструкцыі для ваенных начальнікаў ваявод-скіх і ўездных» ён звяртаў увагу на неабходнасць правядзення аг-рарнай рэформы. Палітычным ідэалам Каліноўскага з'яўлялася дэмакратычная рэснубліка. Вышэйшай мэтаю дзяржаўнай улады павінна быць аба-рона інтарэсаў народа. Такім чынам, погляды беларускага мысліцеля адпавядалі кан-цэпцыі народнага суверэнітэту. Рэалізацыю свайго сацыяльнага і палітычнага ідэалуКаліноўскі звязваў з сялянскай рэвалюцыяй супраць улады над беларускім народам памешчыцка-самаўладнай Расіі. Ён прызнаваў за кожным народам права самастойна распара-джацца сваім лёсам. Каліноўскі вёў настойлівую барацьбу з нацыя-налістычнымі дамаганнямі той часткі польскіх рэвалюцыянераў, якія бачылі беларускія землі выключна часткаю польскіх зямель. Рашэнне пытання аб будучым дзяржаўна-тэрытарыяльным уладкаванні Беларусі і Літвы К. Каліноўскі пакідаў за народамі гэ-тых зямель. Адстойваючы права беларускага народа на самавызна-чэнне, беларускі рэвалюцыянер-дэмакрат падзяляў ідэю Герцэна аб стварэнні ў будучым федэрацыі незалежных славянскіх краін.

50.Спасович

Вялікую цікавасць для асэнсавання палітыка-прававой думкі Беларусі ліберальнага напрамку другой паловы XIX ст. мае выву-чэнне творчай спадчыны Уладзіміра Данілавіча Спасовіча (1829-1906) — чалавека шматграннага таленту, які праявіўся і ў філасофіі, і ў гісторыі, і ў літаратуразнаўстве, і ў псіхалогіі, і ў публіцыстыцы. Але ў першую чаргу У. Спасовіч вядомы як выдат-ны крыміналіст, пачынальнік класічнай школы крымінальнага пра-ва, аўтар першага ў Расіі падручніка па крымінальнаму праву, Шматлікіх прац па крымінальнаму працэсу, бліскучы адвакат, ат-рымаўшы ад сучаснікаў тытул «караля адвакатуры» і «першага ад-ваката Пецярбурга».

У.Д. Спасовіч нарадзіўся ў г. Рэчыца Мінскай губерні ў сям'і лекара. Дзяцінства і юнацкія гады будучага юрыста прайшлі ў Мінску. Пасля заканчэння юрыдычнага факультэта Пецярбургска-га універсітэта абараніў кандыдацкую, а пазней магістэрскую ды-сертацыі па міжнароднаму публічнаму праву1. У 1857 г. У. Спа-совіч прадставіў у Пецярбургскі універсітэт дысертацыю на тэму «Аб адносінах мужа і жонкі да маёмасці па старажытнаму праву», якая была заснавана на аналізе нормаў Статута 1588 г. Гэта дысер-тацыя стала для правазнаўцы пропускам да прафесарскай пасады на кафедру крымінальнага права. Але ў 1861 г. Спасовіч пакідае вышэйназваную кафедру ў знак пратэсту супраць жорсткай рас-правы над удзельнікамі студэнцкага руху. У пачатку 1860-х гадоў адбываецца пэўная змена ў палітычным светапоглядзе Спасовіча. Калі ў студэнцкія гады ён стаяў на рэвалюцыйна-дэмакратычных пазіцыях, з'яўляўся членам тайнага рэвалюцыйнага гуртка, то ў час сваёй выкладчыцкай працы перайшоў на ліберальныя пазіцыі. Гэта змена светапогляду адбылася пад уп-лывам вядомага прадстаўніка ліберальнай думкі Расіі К.Д. Ка-веліна. Ліберальная накіраванасць Спасовіча выяўлялася ў адстойванні ім легальных, рэфармісцкіх шляхоў пераўтварэння грамадства. Разам з тым, Спасовіч быў праціўнікам рэвалюцыйных метадаў. Згодна з ідэаламі лібералізму У. Спасовіч вызначаў функцыі дзяржавы. Гэта абарона ад знешніх ворагаў, умацаванне ўнутранага парадку, абапіраючыся на ўсталя-ваныя для ўсіх грамадзян «аднолькавыя законы мірнага і бесшкоднага сумеснага жыцця».

Шырокую вядомасць у юрыдычных колах не толькі Расіі, але і Еўропы У. Спасовіч набыў пасля выхаду ў свет у 1863 г. пад-ручніка «Крымінальнае права», у якім былі змешчаны перадавыя крымінальна-прававыя ідэі. Абапіраючыся на тэарэтычныя дасяг-ненні навук крымінальна-прававога цыкла XIX ст. (Л.А. Кетле, А.Ф. Бернер, К. Міцэрмайер), У.Д. Спасовіч ўпершыню ў Расіі пас-тавіў пытанне аб неабходнасці даследавання разам з юрыдычнай прыродай злачынства і пакарання, таксама сацыяльную і мараль-ную прыроду гэтых з'яў. Ён даказаў, што барацьба са злачынствам не стасуецца з абыякавасцю да чалавечай асобы. Гуманізм крымінальнага судаводства, на думку Спасовіча, павінен праяўляц-ца не толькі ў пакаранні, у справядлівым асуджэнні вінаватых і абароне невінаватых ад асуджэння, але і ў гуманных адносінах асоб, якія ажыццяўляюць судаводства да абвінавачаных, пацярпе-лых і іншых удзельнікаў судовага працэсу. Усе працэсуальныя дзе-янні, лічыў правазнаўца, у сваёй аснове павінны быць гуманнымі, пранікнутымі клопатам аб праве і інтарэсах асобы. Спасовіч высту-паў супраць знявагі чалавечай годнасці асуджаных, прычынення ім маральных і фізічных мучэнняў. Ён рэзка адмоўна ставіўся да ця-лесных пакаранняў, якіх называў «малодшай сястрой смяротнай кары», а таксама быў адным з самых паслядоўных праціўнікаў смя-ротнай кары.

Упершыню ў Расіі У. Спасовіч даказаў антыгуманнасць сучас-ных яму тэорый пакарання. Ён паказаў, што мэтаю пакарання з'яўляецца не помста і застрашванне, а бяспека грамадства. Пака-ранне павінна адпавядаць і злачыннасці дзеяння, і характару на-радзіўшых яго матываў, і ўвогуле ўсёй асобе злачынцы.

У. Спа-совіч адзначаў, што грамадства, караючы злачынцу, само нясе за яго маральную адказнасць, бо часам сваёй неўладкаванасцю само садзейнічае здзяйсненню злачынства. Падчас абмеркавання судовай рэформы правазнаўца выступаў з патрабаваннямі заканадаўчага замацавання і ўвядзення ў практыку судаводства прынцыпаў незалежнасці суда ад адміністрацыі, няз-меннасці суддзяў, спаборнага, вуснага і галоснага судаводства, роўнасці фамадзян перад законам. Спасовіч настойваў на неабходнасці ўвядзення высокага адукацыйнага цэнзу прысяжных, вызначаў іх як «не толькі суддзяў факта, суддзяў пэўных абставін, але і суддзяў пытання аб вінаватасці ў поўным яго аб'ёме»1. Шмат увагі правазнаўца ўдзяляў асобе прысяжнага паверанага-адваката.

Такім чынам, ёсць падставы лічыць У. Спасовіча адным з ідэй-ных надхняльнікаў судовай рэформы ў Расіі, бо большасць яго прапаноў і навуковых распрацовак былі ўлічаны і пакладзены ў ас-нову Судовых статутаў 1864 г.

У. Спасовіч падвергнуў крытыцы фармальную тэорыю доказаў, якая панавала ў судаводстве да 1864 г. Ён распрацаваў і абгрунта-ваў уласную класіфікацыю судовых доказаў, згодна з якой асноўнымі лічыў не паказанні сведак, а рэчавыя доказы. Упершы-ню ў расійскай практыцы судаводства Спасовіч выказаў мерка-ванні аб юрыдычннй нрыродзе экспертызы, заснаванай на аналітыч-най дзейнасці эксперта.

Прагрэсіўным быў падыход правазнаўцы да такога складанага ў шматнацыянальнай краіне пытання, як мова судаводства.

Манархістам па палітычных перакананнях быў і славуты расійскі юрыст беларускага паходжання Іван Якаўлевіч Файніцкі (1847-1913). Ён нарадзіўся на магілёўшчыне, скончыў Пецярбургскі універсітэт, пасля чаго быў пакінуты ў ім выкладчыкам. Файніцкі з'яўляўся арганізатарам юрыдычнага таварыства, старшынёй гру-пы міжнароднага саюза крыміналістаў. Актыўна займаўся паліты-кай, быў сенатарам, абіраўся галосным Санкт-Пецярбургскай га-радской думы. Навуковыя інтарэсы I. Файніцкага былі ў галіне крымінальнага працэсу. Ён з'яўляўся аўтарам першага «Курса рус-кага крымінальнага судаводства». Дзякуючы Файніцкаму прабле-мы пакарання і выпраўлення злачынцаў ва ўмовах папраўчых уста-ноў упершыню ў Расіі пачалі разлядацца як самастойная прававая навука. I. Файніцкі быў прадстаўніком сацыялагічнай школы крымінальнага права. Да яго твораў належаць таксама «Вучэнне аб пакаранні ў сувязі з турмазнаўствам», «Курс крымінальнага права».

Як бачым, кансерватыўная думка Беларусі XIX - пачатку XX стст. мела шмат адценняў, разам з тым, прадстаўнікі ўсіх кансерва-тыўных канцэпцый выступалі за захаванне асноў палітычнага ладу Расіі, абгрунтоўвалі і падтрымлівалі русіфікатарскую палітыку расійскага ўрада. Пазіцыя кансерватараў знаходзіла пад-трымку ў пэўнай часткі праваслаўнага насельніцтва, асабліва дробнай буржуазіі.

Выдатнымі прадстаўнікамі ліберальнайтіалітыка-прававой думкі былі вядомыя юрысты беларускага паходжання Леў Петра-жыцкі і Уладзімір Спасовіч. Аўтар псіхалагічнай тэорыі права Леў Іосіфавіч Петражыцкі (1867-1931) нарадзіўся ў родавым маёнтку Калантаева Віцебскай губерні. Скончыў юрыдычны факультэт Кіеўскага універсітэта і прайшоў навуковую падрыхтоўку ў Берліне. Атрымаўшы ступень доктара юрыдычных навук, выкладаў філасофію права ў пецяр-бургскім універсітэце.

Права вызначалася і даследавалася Петражыцкім як з'ява нашаЙ індывідуальнай псіхікі. Сацыяльны элемент у праве навуковец ўспрымаў выключна з пункту гледжання псіхалагічна-прававых пе-ражыванняў у той меры, у якой гэты элемент у іх адлюстроўваецца.

Этычныя нормы, крыніцай якіх, на думку Петражыцкага, з'яўляюцца эмоцыі чалавека, ён падзяляў на маральныя і прававыя. Маральныя навуковец лічыў імператыўнымі, г.зн. абавязковымі, а прававыя — імператыўна-атрыбутыўнымі, спалучаючымі абавязак і права, дзе «галоўнае і рашучае значэнне мае атрыбутыўная функ-цыя, а імператыўная функцыя мае толькі рэфлекторнае, падпарад-каванае значэнне ў адносінах да атрыбутыўнай»1.

«Імператыўнасць» у тлумачэнні Петражыцкага з'яўляецца індывідуальна-асабістым асэнсаваннем абавязку, у той час як «атрыбутыўнасць» — гэта асэнсаванне «свайго права», якое выступае звонку, як дамаганне. Такім чынам, правазнаўца лічыў, што для маральнасці важны момант добраахвотнасці, г.зн., патрабавання выканання абавязкаў і звязаных з гэтым задавальненняў.

Згодна з тлумачэннем Петражыцкага, маральныя абавязацель-ствы «асэнсоўваюцца свабоднымі ў адносінах да другіх, па якіх другім нічога не належыць, не прылічаецца з боку абавязаных»2. А прававыя абавязацельствы «асэнсоўваюцца несвабоднымі ў ад-носінах да другіх, замацаваныя за другімі, па якіх тое, да чаго абавя-заны адзін бок, належыць другому боку»3. У якасці прыкладу ма-ральнага абавязку навуковец прапаноўваў наступную сітуацыю: «чалавек лічыць сябе абавязаным аказаць грашовую дапамогу або даць міласціню. Тое, да чаго ён сябе абавязвае, не ўяўляецца нам на-лежным другому як нешта яму абавязковае ад нас. Дапамога ў да-дзеным выпадку залежыць толькі ад нашай добрай волі. А прыкла-дам юрыдычнага абавязку з'яўляецца аддача папярэдне дамоўленай заработнай платы працаўніку. Гэта ўжо не дабрадзейства з нашага боку, а толькі дастаўленне таго, што яму (працаўніку) належыць, ат-рыманне ім свайго»4. Прававыя нормы Петражыцкі вызначаў, такім чынам, як абавязкова-дамагальныя, імператыўна-атрыбутыўныя.

У сваіх творах па тэорыі і філасофіі права правазнаўца падзя-ляў права на інтуітыўнае і пазітыўнае. Да апошняга ён адносіў пра-ва, што пануе ў гзты час у грамадстве, а частку яго, якая прызнаец-ца дзяржавай, называў афіцыйным правам. Замест падзелу права на прыватнае і публічнае Петражыцкі прапанаваў адрозніваць са-цыяльна-службовае права, або права цэнтралізацыі, звязанае з уяўленнем аб грамадскім служэнні, і права, свабоднае ад ідэі сацы-яльнага служэння,— права дэцэнтралізацыі. На яго думку, палітыка права павінна ачысціць псіхалогію людзей ад антысацы-яльных схільнасцей і накіроўваць іх паводзіны ў бок агульнага даб-ра. Усе сацыяльна-гістарычныя інстытуты, у тым ліку дзяржава і права, на думку аўтара псіхалагічнай тэорыі, з'яўляюцца толькі знешняй праекцыяй псіхалагічных працэсаў. Развіццё дзяржавы і права ён тлумачыў «працэсам народнай псіхікі»1. У той жа час Пет-ражыцкі быў прыхільнікам канцэпцыі прымату права перад дзяр-жавай. Ён лічыў, што апошняя павінна служыць праву, г.зн. агуль-наму дабру, забяспечваць ажыццяўленне поўнай сістэмы прававых норм.

Разам з навуковай дзейнасцю Леў Петражыцкі прымаў актыўны ўдзел у палітычным жыцці царскай Расіі, абіраўся дэпутатам пер-шай дзяржаўнай думы, быў сябрам партыі канстытуцыйных дэмак-ратаў. Пасля кастрычніцкай рэвалюцыі выехаў у Польшчу, дзе пра-цаваў прафесарам сацыялогіі ў Варшаўскім універсітэце.

Найбольш вядомыя творы беларускага правазнаўцы Л. Петра-жыцкага — «Очерки философии права», «О мотивах человеческих поступков», «Введение в изучение права и нравственности», «Эмоциональная психология», «Теория права и государства в связи с теорией нравственности» — сталі здабыткамі сусветнай юрыдычнай думкі.