38. Палітычныя і прававыя ідэі лідэраў паўстання 1791 г. (т. Касцюшка, я. Ясінскі).

У «Акце паўстання» Касцюшка выкрываў намеры расійскай і нрускай манархій «распаўсюдзіць панаванне тыраніі і падаўленне свабоды не толькі ў сваіх дзяржавах, але і ў суседніх народаў». Прыхільнікаў і памагатых Расіі і Прусіі Касцюшка называў здраднікамі айчыны. Акт абвяшчаў аб стварэнні найвышэйшай нац.Рады,на якую ўскладалася кіраўніцтва паўстаннем, і рэвалюцыйных судоў, якія навінны былі разглядаць справы аб злачынствах супраць паўстання.Цікавай крыніцай вывучэння поглядаў Касцюшкі з'яўляюцца і адозвы да розных слаёў насельніцтва, з якімі ён звярнуўся ў першы дзень паўстання,выказвалася думка аб адзінства войска і народа У адозве «Да святароў» Касцюшка выказваў прыхільнасць ідэі свабоды веравыз-нанняў і аўтакефаліі праваслаўнай царквы ВКЛ з уласным мітрапалітам,падначаленымканстанцінопальскамупатрыяху.У адозве «Да жанчын» праходзіць думка аб неабходнасці актыўнага іх удзелу ў палітыч жыцці,за свае прва.

У маі 1794 г. Касцюшка выдаў «Паланецкі універсал» дзе канцэпцыя палігычнага і грамадскага развіцця РП. Ідэалам грамадскага ладу Касцюшка бачыў супольнасць, якая складаецца з вольных сялян — уласнікаў зямлі, рамеснікаў і гандляроў. Разам з тым, ён лічыў неабходным захаваць фальваркі паноў пры ўмове апрацоўкі зямлі наёмнай рабочай сілай.Такім чынам,«Паланецкім універсалам» адмянялася прыгоннае права. Больш таго, у названым дакуменце былі выпрацаваны механізмы вызвалення сялян ад прыгоннай залежнасці.Касцюшка выказаўся і наконт ідэальнай формы кіравання. Ён паспрабаваў тэарэтычна абгрунтаваць асноўныя пастулаты рэс-публіканскага ладу як найбольш адпавядаючага інтарэсам усяго народу РП.Пасля паражэння паўстання,у 1800 г.,Касюшка выдаў у Парыжы брашуру пад назвай «Ці могуць палякі да-магчыся незалежнасці. Брашура ўяўляе сабою навуковы трактат, у якім аўтар аналізаваў моцныя і слабыя бакі рэвалюцыйна-вызваленчага руху У РП. Выказаныя ў трактаце Касцюшкі ідэі прадвызначалі новы напрамак у палітычнай барацьбе і спрыялі зараджэнню рэвалюцыйна-дэмакратыч руху ў Полыпчы, Беларусі, Украіне.У красавіку 1817г.Касцюшка падрыхтаваў дакумент, у якім, абвясціўшы прыгоннае права супярэчным самой прыродзе і агульнаму дабру айчыны, адмяніў яго цалкам на тэрыторыі сваёй вёскі Сяхновічы.

Калі погляды Т. Касцюшкі насілі адбітак шляхецкай абмежава-насці, то другі ўдзельнік паўстання 1794 г., генерал Якуб Ясінскі (1761-1794), у сваіх творах зрабіў рашучы крок ад асветніцтва да рэвалюцыйнага дэмакратызму.Будучы прыхільнікам ідэй, абвешчаных Вялікай французскай рэвалюцыяй, ён прытрымліваўся даволі радыкальных поглядаў на палітычныя і сацыяльныя пытанні. Погляды Якуба Ясінскага добра адлюстроўваюць яго двадцаць вершаў, якія засталіся ў рукапісах, і толькі адзін з іх быў надрукаваны.Ясінскі скептычна ставіўся да веры ў Бога.Ен крытыкаваў духавенства за адсутнасць маральных устояў.Паэт лічыў, што чалавек павінен карыстацца павагаю за розум,а не за саслоўную прыналежнасць, патрабаваў роўнасці станаў, бо лічыў несправядлівым, што адны жывуць шчасліва, а другія «ў штодзённай працы прыгнечаны». Ясінскаму быў уласцівы патрыятызм, які ён выказваў і ў сваіх вершах, і ў сваёй барацьбе за свабоду радзімы. У невялікай працы «Да Стэфана Баторыя» аўтар усхваляе караля за талент, годнасць і заслугі перад айчынай, ба-чыць у гэтай гістарычнай асобе ўзор патрыятызму.Рэвалюцыянер-асветнік шчасце і радасць бачыў у вольнасці, розуме. Як прыхільнік ідэй французскай рэвалюцыі Ясінскі крытыкаваў шляхецкія звычаі і крывадушнасць феадалаў, абураўся непаслядоўнасцю рэформ у РП, выстунаў за рэфармаванне сацыяльна-палітычнага ладу ў рэвалюцыйным духу. У вершы «Да вяльможаў польскіх аб пастаянстве»паэт-рэвалюцыянер звяртаецца да патрыятызму шляхты, якая ў выніку двух падзелаў РП апынулася ў двух дзяржавах, і перш за ўсё ў Расіі. Ён заклікае яе да барацьбы з царскімі захопнікамі, сцвярджае, што вольнасць можна здабыць толькі рэвалюцыйнай барацьбою, у якой дэспаты і тыраны згінуць. Калі пераможа вольнасць, быў упэўнены паэт, свет вернецца да першапачатковага стану і чалавецтва будзе злучана брацтвам.Як сапраўдны рэвалюцыянер-дэмакрат, Я. Ясінскі лічыў, што барацьба за незалежнасць павінна быць вайною народнай. У сваіх мемарыялах ён заклікаў сялян, увесь народ далучыцца да паўстання, а ўрад даць сялянам свабоду.Цікавымі з'яўляюцца погляды Ясінскага наконт дзяржаўнага статуса ВКЛ у РП. Як вядома, ў Кракаве паўстанне адбывалася пад лозунгам «вольнасць, цэласнасць, нсзалежнасць», што адлюстроўвала польскую ідэалогію адраджэння Рэчы Пас-палітай як унітарнай цэнтралізаванай дзяржавы. Наадварот, у Вільні жадалі бачыць вольную і незалежную РП абодвух народаў, з шырокай аўтаноміяй ВКЛ, таму тут быў узня-ты іншы лозунг паўстання:«вольнасць,роўнасць,незалежнасць». Роўнасць» азначае паспалітую роўнасць Літвы і Кароны паміж сабой.