32. Крытыка магнацкай алігархіі ў шляхецкай публіцыстыцы “Вольны голас” с. Канарскі, т.Астроўскі, а.Загурскі.

У сярэдзіне XVIII ст. глыбокі сацыяльна-палітычны крызіс Рэчы Паспалітай стаў відавочным для значнай часткі пануючага саслоўя. Пытанне аб неабходнасці рэформаў неаднаразова ўздыма-лася на соймавых пасяджэннях, абмяркоўвалася ў шляхецкай публіцыстыцы. У шэрагу твораў, прысвечаных гэтай тэматыцы, асаблівае месца займаў твор «Вольны голас у абарону свабоды». Доўгі час лічылася, што ён належыць пяру караля Рэчы Пас палітай Станіславу Ляшчынскаму, але сёння большасць даследчы-каў схіляецца да аўтарства Матэуша Белазора, прадстаўніка стара-жытнага шляхецкага роду Вялікага каняства Літоўскага.Аналізуючы палітычнае становішча ў краіне, аўтар прыйшоў да высновы, што неабмежаваныя шляхецкія вольнасці сталі прычынаю зрыву соймікаў і вальнага сойму, паралічу цэнтралізаванага кіравання краінаю і панавання ў Рэчы Паспалітай анархіі, непадпа-радкавання ўладзе і закону, узброеных канфліктаў паміж шля-хецкімі родамі. Такая сітуацыя, на думку аўтара, можа прывесці да «тыраніі замест свабоды». Разам з тым, аўтар «Вольнага голасу...», будучы прадстаўніком шляхецкага саслоўя, папярэджвае, што рэ-формы палітычнага ладу павінны праводзіцца асцярожна, каб не закрануць шляхецкія свабоды, гонар шляхецкага імя. Напрыклад, дзеянне прынцыпу «ліберум вета», ананімны аўтар прапаноўваў абмежаваць толькі тым законам, з нагоды якога гэты прынцып аб-вяшчаўся. Такім чынам, пратэст якога-небудзь пасла мог пры-пыніць разгляд пэўнага пытання, але не прыводзіў да зрыву сойма-вага пасяджэння наогул.

Адным з першых у Рэчы Паспалітай аўтар «Вольнага голасу...» узняў сялянскае пытанне. На яго думку, сяляне сваёй працай ства-раюць багацце і эканамічна ўзмацняюць дзяржаву. Вынікі іх працы з'яўляюцца крыніцай існавання шляхты. Таму аўтар «Вольнага голасу...» лічыць разумным даць ся-лянам асабістую свабоду, замяніць паншчыну грашовым чыншам і ўсталяваць над сялянамі дзяржаўную апеку. Пад апошняй ён разу-меў права сялян апеляваць на прысуды панскіх судоў у гродскія суды або ў трыбунал.

Так, С. Канарскі, па заказу магнатаў Чартарыйскіх, якія ў 60-х гадах XVIII ст. праводзілі палітыку рэформ дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай, падрыхтаваў і выдаў 4-томную працу «Аб паспя-ховым спосабе правядзення пасяджэнняў». Канарскі абгрунтаваў неабходнасць палітычных рэформаў у Рэчы Паспалітай у напрамку ўсталявання канстытуцыйнай манархіі, якую ён лічыў ідэальнай формай палітычнага ладу.

Цэнтральнае месца ў творы Канарскага заняло абгрунтаванне неабходнасці скасавання «ліберум вета». Ён крытыкаваў тэорыю выключнасці Польшчы, містычнае ўзнясенне «залатой шляхецкай вольнасці».

Погляды А. Загурскага выкладзены ў надрукаванай ім у 1761 г. прамове «Пра высакароднасць, неабходнасць і карысць юрыспру-дэнцыі ці прававой разважлівасці», з якой аўтар выступіў у Вілен-скай акадэміі. А. Загурскі называў юрыспрудэнцыю сонцам усіх на-вук, навукай аб боскіх і чалавечых законах. Боскі закон ён лічыў вечным і універсальным законам Сусвету і таму свецкае закана-даўства павінна яму адпавядаць.

На думку вучонага, стан судаводства і юрыспрудэнцыі ў краіне з'яўляецца крызісным: суддзі не ведаюць законаў, чыноўнікі не ва-лодаюць элементарнымі прававымі ведамі, юрыдычная падрых-тоўка насельніцтва адсутнічае, няма спецыяльных юрыдычных школ, права не выкладаецца ні ў адной агульнаадукацыйнай уста-нове княства. Асабліва, падкрэсліваў правазнаўца, юрыдычныя веды неабходны людзям, што выконваюць грамадскія і дзяр-жаўныя абавязкі, і перш за ўсё суддзям.

Развіццё прававой думкі ў Рэчы Паспалітай ісанца XVIII ст. звязана таксама з імем Тэадора Астроўскага, аднаго з вядучых ву-чоных-юрыстаў Вялікага княства Літоўскага. У 1784 г. была выда-Дзена яго манаграфія «Грамадзянскае права...” У частцы, прысвечанай цывільнаму праву, Астроўскі разглядае праваздольнасць шляхты, мяшчан і сялян, аналізуе інстытуты ўласнасці, уладання, залогу, спадчыны, сервітутаў; шмат увагі на-даецца розным здзелкам, а таксама выкладаюцца асноўныя пала-жэнні сямейнага права.

У крымінальным праве Астроўскі падзяліў усе злачынствы на публічныя і прыватныя. Да публічных ён адносіў: змову супраць караля, дзяржаўную здраду, злачынства супраць скарбу, парушэн-не свабоды слова для шляхціца, рэлігійныя злачынствы. Да пры-ватных адносіліся: забойства, крадзеж, згвалтаванне, падпал, наезд на шляхецкі маёнтак і г.д.

Такім чынам, у другой палове XVIII ст. у грамадска-палітыч-най думцы ВКЛ галоўнай тэмай была вострая крытыка магнацкай алігархіі, палітычнай і прававой сістэмы Рэчы Паспалітай. Разам з тым крытыкі феадальнага ладу прапаноўвалі шляхі рэфармавання палітычнай сістэмы, прававыя рэформы.