21. Палітычныя і прававыя погляды л. Сапегі.

Ідэя прававой дзяржавы была абгрунтавана ў творах выдатнага беларускага мысліцеля і палітычнага дзеяча, канцлера ВКЛ Льва Сапегі (1557-1633).

Крыніцамі вывучэння поглядаў Л. Сапегі з'яўляюцца яго "Прадмова да Статута 1588 г", трактат «Выклад трыбунальскіх праў» (1616), а таксама эпісталярная спадчына. Палітыка-прававыя погляды Л. Сапегі паўплывалі таксама на змест Трэцяга Літоўскага Статута.

Закон у выдатнага правазнаўцы з'яўляецца той мяжой, да якой распаўсюджваецца свабода чалавека. Ведаючы законы, чалавек стрымлівае сябе ў сваіх учынках, нікога не крыўдзіць, «а калі б сам кім быў пакрыўджаны», не займаецца самасудам, а «абарону і лекі ад крыўды сваёй шукае» ў законе і судзе1. Канцэпцыя дзяржавы, прапанаваная Сапегам, якая будуецца на ідэі вяршынства закона, патрабавала роўнасці ўсіх перад законам і судом, але, будучы аба-ронцам інтарэсаў свайго класа — буйных землеўладальнікаў, ён пакінуў у Статуце нормы, якія замацоўвалі прывілеяванае права-вое становішча шляхты ў краіне.

Як і А. Волан, Сапега дае вызначэнне паняццю «свабода». У «Звароце да ўсіх саслоўяў» ён падкрэсліваў, што сутнасць свабоды складаюць неадчужальныя (натуральныя) правы чалавека на ўласнасць, асабістую і маёмасную недатыкальнасць, абарону гона-ру і годнасці, свабоды рэлігійнага і палітычнага выбару. Яны павінны быць замацаваны заканадаўча і забяспечаны дзяржаваю. Калі ў грамадстве адсутнічае павага да права, пісаў Л. Сапега, а пануе сваявольства і беззаконне, яно не можа лічыцца чалавечым, а робіцца падобным на звярыную зграю.

Сапега ідэйна абгрунтаваў і заканадаўча замацаваў важнейшы прынцып унутранай палітыкі ВКЛ — рэлігійнай талерантнасці. Хаця ён і з'яўляўся прыхільнікам уніі, але лічыў, што праваслаўныя беларусы і ўкраінцы павінны самі зрабіць свой рэлігійны выбар, бо законным з'яўляецца толькі свабоднае волевыяўленне. Нават сам Бог «не прымае слуг, якіх яму дастаўляюць сілаіі», - пісаў канцлер у пісьме да уніяцкага епіскапа I. Кунцэвіча2. У шматканфесійнай краіне суіснаванне народаў магчымае толькі тады, калі ўсе яе гра мадзяне, якой бы веры ні належалі, кіраваліся роўнымі правамі, а закон у аднолькавай ступені стаяў на абароне асабістай годнасці і ўласнасці і тых, і другіх, бо «прымушаць да веры якое-небудзь та-варыства агідна волі боскай»1.

Як чалавек, светапогляд якога фарміраваўся на ідэях Рэфарма-цыі Леў Сапега адстойваў незалежнасць свецкай улады ад цар-коўнай. Не прымаючы спробу I. Кунцэвіча апраўдаць вышэйшымі інтарэсамі царквы гвалт у адносінах да вернікаў, ён патрабаваў ад епіскапа, каб той «уладу сваю і абавязкі духоўніка прыстасаваў да волі гасподскай і намераў урада», бо «ўсё, што не ў згодзе з мірным жыццём і грамадскай карысцю, можа смела разглядацца як зла-чынства»2. Ён лічыў, што рэлігійны фанатызм епіскапа і пры-хільнікаў яго метадаў падрывае палітычнае адзінства дзяржавы, раз'ядноўвае народ, робіць краіну няздольнай супрацьстаяць знеш-няй небяспецы.

22 Сутнасць Контррэфармацыі і прычыны яе распаўсюджвання ў вкл.

Контррэфармацыя мела на мэце дзве асноўныя задачы. Першая заключалася ў выцясненні з рэлігійнага і палітычнага жыцця еўра-пейскіх краін пратэстанцкай царквы, у падрыве папулярнасці рэ-фармацыйнай ідэалогіі і адначасова аднаўленні духоўнай манаполіі каталіцкай царквы; другая — у ідэалагічным падмацаванні феа-дальнага ладу ў перыяд яго крызісу і разлажэння.Дактрыну і царкоўную палітыку контррэфармацыі вызначыў Трыдэнцкі сабор (1545-1563), які адхіліў усякі кампраміс з пратэс-тантамі і зацвердзіў безумоўны аўтарытэт у справах веры Папы Рымскага. Яна ахапіла палітыку, ідэалогію, культуру і іншыя сфе-ры паўсядзённага жыцця.Галоўнай зброяй у барацьбе каталіцкай царквы з Рэфармацыяй стаў ордэн езуітаў.Асноўнымі прычынамі распаўсюджання контррэфармацыйнай ідэалогіі ў ВКЛ і яе перамогі былі як унутраныя і знешнія аб-ставіны існавання краіны ў сярэдзіне XVI ст., так і асабісты чалаве-чы фактар.

Унутраныя фактары, якія спрыялі пранікненню контррэфарма цыі, былі выкліканы палітычнымі, ідэалагічнымі, юрыдычнымі і іншымі зменамі, якія адбыліся ў час Рэфармацыі. Маецца на ўвазе талерантнасць як рыса дзяржаўнай палітыкі, якая была замацавана заканадаўча і стварала спрыяльны грунт для дзейнасці любой хрысціянскай канфесіі, любога манаскага ордэна, а таксама незада-воленасць большасці шляхты радыкальным напрамкам рэфарма цыйнага руху, які ствараў небяспеку шляхецкім прывілеям, феа-дальнай маёмасці і наогул дзяржавс. Важнейшым знешнім фактарам перамогі каталіцтва стала паслабленне краіны ў вынікуі Лівонскай вайны і Люблінская унія з каталіцкай Польшчай, якая прывяла да стварэння агульнай дзяржавы. Гэта падзея, у сваю чар-гу, спрыяла ўзмацненню каталіцкага ўплыву, тым болып што прыхільнікамі езуітаў былі каралі Рэчы Паспалітай Стэфан Бато-рый і Жыгімонт Ваза. Акрамя вышэйназваных прычын некаторыя аўтары называюць і такі фактар, як смерць у 1565 г. канцлера ВКЛ Мікалая Радзівіла Чорнага, з якім пратэстанцкі рух страціў свайго асноўнага лідэра і ідэолага.

Першыя езуіты (13 чалавек) на тэрыторыю Вялікага княства былі запрошаны віленскім біскупам Валяр'янам Пратасевічам у 1560 г., паства якога амаль уся перайшла ў кальвінізм. Праз год ў Вільні дзейнічала ўжо 300 езуітаў. Галоўным сродкам распаўсюджання ан-тырэфармацыйных ідэй стала сістэма адукацыі, якая паступова цал-кам перайшла ў рукі езуітаў, а пазней і іншых каталіцкіх ордэнаў.У 1579 г. была адчынена Віленская езуіцкая акадэмія, якая па свайму статусу была прыроўнена да Кракаўскага універсітэта. Яе рэктарамі ў розныя часы былі вядомыя езуіцкія прапаведнікі Пётр Скарга і Крыштаф Варшавецкі.Асаблівасцю Контррэфармацыі ў ВКЛ было тое, што ў адроз-ненне ад Заходняй Еўропы яна была накіравана не толькі супраць рэфармацыі, але і супраць праваслаўя. Згодна з планамі Ватыкана наступ каталіцызму на Маскоўскую дзяржаву і наогул на ўсход павінен быў праходзіць праз Беларусь. 3 другой паловы XVI ст. ў палітыка-прававой думцы Беларусі пачынаецца актыўнае абмеркаванне мэтаў і прынцыпаў уніі паміж праваслаўнай і каталіцкай цэрквамі.

23. Палітычныя і прававыя погляды П. Скаргі.

Iдэолаг Контррэфармацыі, езуіцкі прапаведнік Пётр Скарга (1536-1612).

Крыніцай вывучэння поглядаў Скаргі з'яўляюцца яго творы «Соймавыя казанні», «Аб адзінстве касцёла божага», «Берасцейскі сінод», «На трэны і лямант Феафіла Арфалога» і інш.Каталіцкі ідэолаг Скарга быў прыхільнікам манархісцкай улады, абмежаванай шляхецкай радай і правам. «Статуты,— пісаў ён, патрэбныя кожнай дзяржаве, як вочы целу». Толькі моцная ўладаманарха, на думку мысліцеля, здольная супрацьстаяць шляхецкай анархіі, якая бачылася яму асноўнай прычынай разбурэння дзяр-жавы.Скарга папракаў шляхту за распаўсюджванне рэфармацыйных ідэй, за злоўжы ванне прывілеямі, лічыў яе здольнай толькі на ўдзел у войнах і ні якім разе не на стваральную працу.

Пётр Скарга выказваўся па пытаннях узаемаадносін паміж свецкай і духоўнай уладамі. На яго думку, свецкая ўлада павінна падпарадкоўвацца духоўнаму кіраўніцтву з боку каталіцкай царк-вы, таму што ў дачыненні да дзяржаўных інтарэсаў, якія ён разгля-даў як часовыя, залежныя ад пэўных абставін, інтарэсы царквы з'яўляюцца вечнымі і нязменнымі.Ідэолагі контррэфармацыі, у тым ліку і Пётр Скарга, адмоўна ставіліся да ўсталяванага ў ВКЛ і замацаванага ў Статуце 1588 г. прынцыпу верацярпімасці. У «Соймавых казаннях» ён абвясціў акт варшаўскай канфедэрацыі 1573 г. аб верацярпімасці, які кам увайшоў у тэкст аднаго з артыкулаў Статута, выступленнем супраць усіх боскіх і чалавечых правоў, дзяржаўнага права, суп-раць натуральнага розуму і хрысціянскага высакародства, вытокам атэізму1.

Такім чынам, ён лічыў саслоўнае падпарадкаванне, а не свабоду ў грамадскіх адносінах стрыжнем дзяржаўнага парадку. Свабода ж прызнавалася ім толькі ў трох відах: свабода ад граху, свабода ад падпарадкавання замежным уладарам і свабода ад тырана, з якой ён звязваў права абмежавання каралеўскай улады шляхецкай радай і заканадаўствам. У кнізе «Аб адзінстве касцёла божагаі (1577) ён заклікае да ўз'яднання каталіцкай і праваслаўнай цэркваў, бо гэта, на яго думку, адзіны шлях да згоды і міру ў краіне. Але праграма уніі, прапанаваная П. Скаргай, хутчэй нагадвала праграму паступовага падпарадкавання праваслаўнай царквы, якую ён ставіў у прыніжанае становішча, перад каталіцкай. Галоўнымі прынцыпамі яднання, прапанаванымі Скаргай, былі: пераход Ус-ходняй царквы ВКЛ пад уладу Папы Рымскага і прызнанне яго найвышэйшым пастарам усёй Хрыстовай царквы. Разам з тым ён лічыў магчымым пакінуць за праваслаўнымі царкоўныя абрады і звычаі грэчаскага набажэнства.Выказваўся Пётр Скарга і аб межах уніі. Ён не бачыў магчымасці пайсці на сусветную унію ў сувязі з супрацівам грэчаскага духавенства. Рэгіянальная унія з удзелам маскоўскага патрыярхата меркавалася яму магчымай у будучыні, пры ўмове зменаў адносін маскоўшчыны да Захаду і католікаў, якіх «там лічаць горш за пага-нага. у Вялікім княстве Літоўскім унія павінна насіць мясцовы характар. Для яднання дзвюх хрысціянскіх канфесій у княстве спрыяюць, паводле сцвярджэння аўтара, усе абставіны: па-нершае, як католікі, так і праваслаўныя належаць да аднаго народа, гавораць на адной мове, па-другое, як урадаўцы, так і сам манарх жадаюць гэтага аб'яднання і доўгі час імкнуліся да яго.