§ 99. Граматычныя функцыі і значэнне мадалыіых слоў

Мадальныя словы — гэта лексіка-граматычны разрад слоў, якія выражаюць адносіны асобы да з'яўрэчаіснасці або да ўласнага выказвання. Да мадальных адносяцца словы безумоўна, бясспрэчна, відавочна, напэўна, мабыць, відаць, канечне, магчыма і інш.

Мадальныя словы — нязменныя. Яны не называюць пэўных прадметаў, прымет, дзеянняў, а толькі паказваюць адносіны таго, хто гаворыць, дарэчаіснасці: Работаў школе, бясспрэчна, вельмі цікавіла маладога настаўніка. (К-с) Магчыма, прастор двару надавала незвычайная чысціня навакол. (Шам.) У першым сказе мадальнае слова бясспрэчна выражае ўпэўненасць, перакананне ў тым, пра што гаворыць аўтар, у другім — мадальнае слова магчыма выражае няўпэўненасць, меркаванне.

Мадальныя словы не з'яўляюцца членамі сказа і не служаць для сувязі слоў у сказе. Яны не прымыкаюць да іншых слоў, ужываюцца звычайна як пабочныя словы і выдзяляюцца інтанацыйна: Сапраўды, у лесе было вельмі хораша. (К-с) У Куранях, мабыць, не было такой хаты, якая не мела б рыбалоўнай прылады. (I. М.)

У дыялогу мадальныя словы ўжываюцца ў ролі непадзельных сказаў:

• Адбудзецца сёння спектакль?

• Безумоўпа.

• А мы пойдзем у тэатр?

• Вядома.

Паводле значэння мадальныя словы падзяляюцца на дзве групы. Да першай групы адносяцца мадальныя словы, якія выражаюць упэўненасць, перакананне, сцвярджэнне таго, пра што гаворыцца ў сказе: бясспрэчна, безумоўна, відавочна, вядома, канечне, зразумела, сапраўды і інш. Да другой групы належаць мадальныя словы, якія выражаюць няўпэўненасць, меркаванне, сумненне: відаць, здавалася, мабыць, напэўна і інш.

§ 100. Суадноснасць мадальных слоў з іншымі часцінамі мовы

Мадальныя словы паходзяць ад розных часцін мовы. Многія з іх не страцілі суадноснасць з тымі часцінамі, ад якіх яны ўтварыліся. У сучаснай беларускай мове мадальныя словы суадносныя:

а) з назоўнікамі: сапраўды, праўда, факт; параўн.: 3 бацькам пазнаў я радасць першай разоры, хоць, праўда, 'ён і рэдка мяне пускаў за плуг. (Кір.) і Праўда даражэй за грошы. (Прык.);

б) з прыметнікамі ў кароткай форме, з дзеепрыметнікамі, прыслоўямі: безумоўна, бясспрэчна, вядома, відавочна, канечне, магчыма, напэўна, пэўна; параўн.: Вядома, цяжка было ў ролі настаўніка. («Полымя») і Здаўна вядома, што чалавек — істота калектыўная. (В. Б.);

в) з дзеясловамі: відаць, здавалася, можа, мусіць; параўн.: Па дрэвах і па плошчах шапацеў нудны, відаць, восеньскі дождж. (Я. С.) і 3 гэтага пагорка ўжо добра відаць хаты, рэчка каля вёскі, постаці людзей на вуліцы. (Пташ.)

Самастойныя часціны мовы, пераходзячы ў разрад мадальных слоў, страчваюць свае граматычныя катэгорыі, перастаюць змяняцца.

Як мадальныя могуць ужывацца словазлучэнні трэба думаць, можа быць, можна меркаваць, на самой справе, па ўсёй верагоднасці, па праўдзе сказаць, можна сказаць, можна думаць, уласна кажучы і інш.: Па праўдзе сказаць, настаўніку хацелася пабачыць Ядвісю. (К-с) Гэта быў, можна сказаць, ужо край горада, і называўся ён Калоніяй. (Скр.)

§ 101. Выклічнік як часціна мовы Выклічнік — часціна мовы, якая аб'ядноўвае словы, што выражаюць розныя эмоцыі, пабуджэнні, заклікі, але не называюць іх: эх, ах, ай-яй-яй, дзякуй, біс, ура, айда і інш.

Выклічнікі ў адрозненне ад паўназначных слоў не маюць лексічнага значэння. Яны з'яўляюцца толькі сігналамі эмоцый, пабуджэнняў, заклікаў, сродкамі выражэння пэўных пачуццяў і волевыяўленняў. Значэнне выклічніка канкрэтызуецца зместам і інтанацыяй выказвання: Эх, луг шырокі! Як жывы, ты, праменнем сонейка заліты, увесь час стаіш перад вачыма. (К-с) Гэй! па хатах усе! (М. Л.) У першым сказе выклічнік эх выражае радасць, захапленне, а выклічнік гэй у другім сказе — загад, пабуджэнне да дзеяння.

Выклічнік займае асобнае месца ў сістэме часцін мовы. Выклічнікі не адносяцца да самастойных часцін мовы, бо не маюць намінатыўнага значэння, г. зн. нічога не называюць, і не з'яўляюцца членамі сказа. Не ўключаюцца выклічнікі і ў групу службовых часцін мовы, бо не выконваюць у мове службовай ролі, як, напрыклад, злучнікі, якія паказваюць на сувязь сінтаксічных адзінак. Аднак выклічнікі маюць агульныя рысы з некаторымі службовымі словамі: яны не падзяляюцца на марфемы, не змяняюцца, не маюць граматычных катэгорый.

Выклічнікі сінтаксічна не звязаныя са сказам і выступаюць звычайна як ізаляваныя часткі сказа. Інтанацыйнае адасабленне выклічніка на пісьме перадаецца знакамі прыпынку — коскай ці клічнікам: 0, колькі ў жыцці прашумела дажджоў над днямі юнацтва, над роднай хацінай і над каляінамі дальніх шляхоў! (М. Т.) Журналіст аглянуўся і таксама пазнаў Васіля: «Ба! Лазавенка! Калі ласка, просім». (Шам.) Калі выклічнік знаходзіцца ў сярэдзіне сказа, ён выдзяляецца коскамі з двух бакоў: Ляцім жа, браткі, э-эх, ляцім! Даганяй — не дагоніш. (М. Л.) Калі пры выклічніку стаіць асабовы займеннік ты або вы, то знак прыпынку пасля выклічніка не ставіцца: Ой ты, маё сонца, як жа свеціш ясна! (Куп.) Ад выклічнікаў трэба адрозніваць гукапераймальныя словы, якія не выражаюць пачуццяў і пабуджэнняў, а ўжываюцца для перадачы розных гукаў жывой і нежывой прыроды: гаў-гаў, му-у, і-га-га, дзын-дзын, буль-буль. Звычайна гэтыя словы складаюцца з паўтарэння гукаў і на пісьме афармляюцца як простая мова: «Ку-ку! Ку-ку!» — абудзіла мой успамін сапраўдная зязюля. (Кір.)