§ 2. Фанетыка. Гукі беларускаіі мовы Фанетыка — раздзел мовазнаўства, які вывучае гукавы лад мовы.

Як і іншыя раздзелы мовазнаўства, фанетыка мае свой аб'ект вывучэння — гукавыя сродкі мовы. Да іх адносяцца гукі, склады, націск, інтанацыя. Галоўнае месца сярод іх належыць гукам, якія з'яўляюцца асноўным сродкам афармлення мовы, сродкам яе матэрыялізацыі. Таму вучэнне аб гуках займае ў фанетыцы цэнтральнае месца.

Гук — гэта самы кароткі членараздзельны элемент вуснай мовы, утвораны органамі маўлення за адну артыкуляцыю. Гукі самі па сабе значэння не маюць і не абазначаюць паняцця, але ствараюць знешнюю, г. зн. матэрыяльную, фізічную абалонку гукавога комплексу, якім з'яўляецца слова.

Гукі сучаснай беларускай мовы ўтвараюцца ў выніку складанай работы моўнага апарату.

Гукі мовы, якія служаць сродкам адрознення слоў, называюцца фанемамі: <з>ара—<к>ара, <х>олад—<г>олад, д<о>бр<а>—д<а>бр<о>, <м'>еч — <п'>еч, д<ы>мка — д<у>мка.

Словы могуць адрознівацца адным гукам (фанемай): бо<р>—бо<т>, <к>арта — <в>арта, р<а>й—р<о>й; двума: <з>а<р>а — <с>а<ж>а; усімі гукамі: салавей—зязюля, сум — радасць; парадкам размяшчэння гукаў: сама — маса, рама — мара, зала — лаза; колькасцю гукаў: шына — машына, сто — стог — стогн, рог — парог, рэчка — грэчка, каса — краса.

Асобны гук можа быць словам: [у] лесе, раніцай, [а] не вечарам. Гукаў у беларускай мове значна больш, чым фанем, бо не ўсе гукі змяняюць сэнс слоў.

Паводле артыкуляцыйных, акустычных і функцыянальных асаблівасцей усе гукі беларускай мовы падзяляюцца на галосныя і зычныя.

§ 3. Галосныя гукі, іх класіфікацыя, змены і чаргаванне.

Гукі, якія вымаўляюцца пры ўдзеле голасу, называюцца галоснымі. У беларускай мове іх шэсць: [а], [о], [э], [у], [і], [ы].

Гукі мовы як найдрабнейшыя гукавыя элементы, з якіх складаюцца словы, звычайна выступаюць не ізалявана, адасоблена, а знаходзяцца ў акружэнні іншых гукаў. Суседнія гукі ўплываюць на вымаўленне галосных, якое залежыць таксама ад іх націскнога або ненаціскнога становішча. Ненаціскныя галосныя вымаўляюцца карацей, чым галосныя пад націскам. У сувязі з гэтым адрозніваюць дзве асноўныя пазіцыі гукаў: моцную і слабую. Моцная пазіцыя бывае тады, калі характэрныя прыметы гука не залежаць ад месца ў слове, ад суседніх гукаў. Для галосных моцная пазіцыя — пад націскам.

Слабая пазіцыя праяўляецца ў тым, што гук падпадае пад уплыў суседніх гукаў або змяняецца ў залежнасці ад месца ў слове. Для галосных слабая пазіцыя — ненаціскное становішча.

Зменамі галосных гукаў у ненаціскным становішчы з'яўляюцца аканне і яканне. Пераход галосных [о], [э] не пад націскам пасля цвёрдых зычных у [а] называецца аканнем: бор — баравік, войска — вайсковец, сорак — саракавы, рэчка —рачны. Пераход галосных [о], [э] ў першым складзе перад націскам у [а] пасля мяккіх зычных назьгеаецца яканнем: вёсны — вясна, сёлы — сяло, зелень — зялёны, белы — бялявы, дзень — дзянёк.

У словах іншамоўнага паходжання аканне і яканне звычайна не назіраюцца: дэкрэт, рэсурсы, сальфеджыо, трыо; бекон, бензін, веранда, зефір, сервіз.

Чаргаванне — гэта змена гукаў у адной марфеме ў розных формах слова або ў аднакарэнных словах: рэкі — рака, воды

— вада, лес — лясны, лён — лянок. Адрозніваюць чаргаванні пазіцыйныя, або фанетычныя, і гістарычныя, або традыцыйныя.

Пазіцыйныя чаргаванні адбываюцца ў залежнасці ад месца націску ў слове і адлюстроўваюць фанетычныя нормы сучаснай мовы. Сярод пазіцыйных чаргаванняў галосных найбольш пашыранымі з'яўляюцца чаргаванні, у аснове якіх аканне і яканне: росы — раса, сосны — сасна, стрэл — страляць, брэх — брахаць; сёстры — сястра, вёслы — вясло, вецер — вятрак, вечар — вячэра.

Гістарычныя чаргаванні — гэта вынік гістарычных змсн у фанетычнай сістэме мовы ў мінулыя часы. Яны не абумоўлены фанетычнай пазіцыяй гука ў слове. Найбольш пашыраны наступныя гістарычныя чаргаванні галосных:

[э] — [о] — [а]\ грэбці — гроб — граблі, скрэбці — скроб

— скрабу;

[э] — [о]: везці — вёз, несці — нёс, бярэзнік — бяроза; [э] — [а]\ лезці — лазіць, несці — насіць; [э] — [і] — [о] — нуль гука: церці — зацірка — цёр — тру;

[о] — [у] — [ы]: сохнуць — суха — высыхаць; [о] — [ы] (у складах ро, ло, ры, лы): бровы — брыво, глотка — глытаць;

[у] — [ы]\ слухаць — слых, дух — дыхаць;

[і] — [о] — нуль гука: біць — бой — б'ю;

[а] — [у]: вязаць — вузел, запрагаць — папруга, каваць

— кую, снаваць — сную;

[о] — [а] — [э] — нуль гука: замок — замка, званочак — званочка, пень — пня.

Галосныя [о], [а], [э], якія чаргуюцца з нулём гука, называюцца беглымі галоснымі.

Апрача таго, беларускай мове ўласцівы чаргаванні галосных са спалучэннямі галосных з зычнымі [м], [н], [й] або[в], [ў]:

[а] — [ін (ьш)], [ім (ым)]: жаць — дажынаць, мяць — размінаць (галосныя [і], [ы] могуць знікаць у некаторых формах: дажынаць—дажчу, размінаць—разамну);

[ы] — [ыв] — [яв (аў)]: плыць — плывец — плаваць, слыць — слывеш — слава.

Спецыфічнай рысай беларускай мовы з'яўляюцца прыстаўныя галосныя [і], [а], якія ўзнікаюць у пачатку слова перад спалучэннем санорных [л], [м], [р] з іншымі зычнымі: ілжывы, ілгаць, ільготы, ільняны, над ілбом, імшара, імгла, іржа, іржышча, аржаны, ільдзіна, імгненне, імхі, імжа, імчацца, імша, амшарына. Прыстаўныя галосныя [і], [а] часам выкарыстоўваюцца і не перад санорнымі: ігруша, істужка, іголка, аўторак, аграмадны.

У становішчы пасля галоснага, якім заканчваецца папярэдняе слова, прыстаўныя галосныя могуць не ўжывацца: купіла ржанога хлеба, рассеялася мгла.

§ 4. Зычныя гукі і іх класіфікацыя У беларускай літаратурнай мове 39 зычных гукаў: [б], [б'], [в], [в'], [§], [§'] —шчылінныя; [г], [г'] — выбухныя; [д], [дз], [дз'], [дж], [ж], [з], [з'], [й], [к], [к'], [л], [л'], [м], [м'], [н], [н'], М, [п'], [р], [с], [С'], [Т], [ў], [ф], [ф'], [X], [х'], [ц], [ц'], [ч], [ш]. Зычныя гукі складаюцца з шуму або з голасу і шуму, што ўзнікае ў час вымаўлення ў выніку сутыкнення струменю выдыхаемага паветра з перашкодай у поласці рота. Яны класіфікуюцца паводле:

1. удзелу голасу і шуму,

2. цвёрдасці і мяккасці,

3. спосабу ўтварэння,

4. органаў вымаўлення і месца ўтварэння.

Паводле ўдзелу голасу і шуму адрозніваюць санорныя і шумныя зычныя. Пры вымаўленні санорных пераважае голас: М» [^в']> [Ў]> [й], [л], [л'], [м], [м'], [н], [н'], [р]. Шумныя зычныя падзяляюцца на звонкія і глухія. Звонкія вымаўляюцца з перавагай шуму над голасам, глухія ўтвараюцца толькі пры ўдзеле шуму.

Зычны [й], які на пісьме перадаецца літарамі е, ё, ю, я, і, й, заўсёды мяккі: ехаць [йэхац'], юнак [йунак], яблык [йаблык], іней [йін'эй].

Паводле спосабу ўтварэння зычныя падзяляюцца на змычныя (выбухныя), шчылінныя (фрыкатыўныя), змычна­шчылінныя (афрыкаты), змычна-праходныя і дрыжачы (вібрант).

Змычныя, або выбухныя, гукі ўтвараюцца ў выніку імгненнага, падобнага да выбуху размыкання пад уздзеяннем струменю паветра моўных органаў — губ ці зубоў і языка: [б], [б'], [п], [п'], [д], [т], [к], [к'], [г], [г']. Змычныя [г], [г'] ужываюцца ў некаторых запазычаных словах: гонта, гарнец, гільза.

Шчылінныя, або фрыкатыўныя зычныя ўтвараюцца ў выніку трэння выдыхаемага паветра аб краі няпоўна збліжаных актыўных і пасіўных органаў артыкуляцыі: [в], [в'], [§], [§'], [ж], [з], [з'], [с], [с'], [ў], [ф], [ф'], [х], [х'], [ш], [й]. Шчылінныя зычныя вымаўляюцца больш плаўна і працяжна ў параўнанні са змычнымі.

Змычна-шчылінныя, або афрыкаты, да якіх належаць [дж], [дз], [дз'], [ц], [ц'], [ч], утвараюцца ў выніку паступовага, плаўнага размыкання першапачаткова збліжаных органаў артыкуляцыі.

Змычна-праходныя гукі [л], [л'], [м], [м'], [н], [н'] утвараюцца пры поўным змыканні моўных органаў у адным месцы і пры няпоўным збліжэнні ў другім. Гукі [м], [м'] пачынаюць вымаўляцца пры поўнасцю самкнутых губах, а [н], [н'] з прыціснутым да зубоў языком, і струмень паветра выходзіць праз насавую поласць. Таму іх называюць яшчэ і насавымі. Праз шчыліны паміж зубамі і бакамі языка праходзіць струмень паветра пры вымаўленні гукаў [л], [л'], таму іх яшчэ называюць бакавымі.

Дрыжачы гук [р] утвараецца ў выніку вібрацыі кончыка языка, набліжанага да дзяснаў верхніх зубоў. Таму яго і называюць вібрантам.

Паводле месца ўтварэння і ўдзелу органаў маўлення зычныя гукі падзяляюцца на губныя і язычныя.

Губныя, або лабіялізаваныя, утвараюцца пры поўным ці няпоўным збліжэнні ніжняй губы з верхняй губой ці верхнімі зубамі ў выніку рэзкага іх размыкання струменем выдыхаемага паветра. Зычныя [б], [б'], [п], [п'], [м], [м'], [ў] называюць губна-губнымі, а зычныя [в], [в'], [ф], [ф'] — губна-зубнымі.

Язычныя гукі ўзнікаюць пры самым актыўным удзеле языка, які, артыкулюючы да паднябення, пярэдняй ці сярэдняй або задняй часткай утварае адпаведна пярэднеязычныя зычныя: [д], [дз], [дз'], [дж], [ж], [з], [з'], [л], [л'], [н], [н'], [р], [с], [с'], [т], [ц], [ц'], [ч], [ш]: сярэднеязычны [й] і заднеязычныя: [§], [§ '], [г], [г'], [к], [к'], [х], [х'].

Спецыфічнае шыпенне пры вымаўленні гукаў [ж], [ш], [ч] дало ім назву шыпячыя, а паводле свісцячага адцення [з], [з'], [с], [с'], [ц], [ц'], [дз'] называюць свісцячымі.

Санорны [ў] — губна-губны, шчылінны зычны гук, спецыфічны для фанетычнай сістэмы беларускай мовы, з'явіўся на месцы былых спалучэнняў [вь], [вь] у выніку страты рэдукаваных галосных [ь] і [ь], калі апынуўся на канцы слова або перад наступным зычным: крьвь — кров — кроў, травька — травка — траўка.

Гук [у] ўзнік на месцы былых спалучэнняў рэдукаваных з [л],.[ьл], [ьл], калі яны знаходзіліся паміж зычнымі: вьлна — воўна, жьлна — жаўна, дьлгь — доўг. У беларускай мове гук [ў] ужываецца пасля галосных у канцы дзеяслоааў мужчынскага роду прошлага часу: напісаў, рашыў, а таксама пасля галосных перад зычнымі ў сярэдзіне слова: поўны, маўчанне, доўгі, поўнач, шаўковы. Пераход [л] у [ў] не адбываецца:

1. калі пасля [л] узнікае беглы галосны: стрэлка — стрэлак, галка — галак, сажалка — сажалак;

2. у запазычаных словах: алгебра, албанец, алмаз, Балканы, балтыйскі, валторна;

3. у канцы назоўнікаў: квартал, метал, вал, фінал, персанал, скандал, запал, сокал..

Гук [ў] узнікае:

1) на месцы [у] ў пачатку слова;

2) у прыназоўніках, калі папярэдняе слова канчаецца на галосны: гуляла ў садзе, прыгожае ўбранне, вялікая ўвага, на ўзбалоцці, плавалі ўюны.