КОНСПЕКТ ПЕРВОКУРСННКА

_{БЕЛАРУСКА}

_мов

Т/ ! ТГГ~^Г

1

Мшнск

000 'Чінтерпрессервйс" 2002 г.

УДК 826(042) ББК 92я2 Б43

Серш

«Конспект первокурсннка»

Основана в 2002 г. Автор-составнтель: Барсуков в.В., младшнй научный сотрудннк ГрГу нм. Я. Купалы

Беларуская мова / Сост. В.В. Барсуков; - Мн.:,Нн-терпрессервнс, 2002. - 144 с. - (Конспект первокурснн-ка).

ІЗВЫ 985-6656-89-3.

В данной кннге ты найдешь матернал, так необходнмый для успешной сдачн твоей первой сесснн. Возможно, ты не вел конспект. нлн тебе просто надоело копаться в стопках пухлых кннг прн подготовке к экзамену. Еслн ты ценншь свое время, то готовься по нашему пособшо. В княге дается мате-рнал, который нспользуіот преподавателн вузов прн подготов-ке к лекцням. Темы нзложены по сушеству н пределыю ясно, без лпшннх отступленнй. Удачн на экзамене!

© Нздательство «Ннтерпрессервнс», 2002

УДК 826(042) ББК92я2

І8В^ 985-6656-89-3

§ 1. Беларуская літаратурная мова і дыялекты Беларуская нацыянальная мова мае дзве асноўныя

разнавіднасці — літаратурную мову і дыялектную.

Літаратурная мова — гэта агульная для ўсёй тэрыторыі

Беларусі ўнармаваная, узорная мова.

Дыялектная мова ўключае ўсе мясцовыя, тэры-

тарыяльныя гаворкі беларускай мовы. Адрозніваецца яна ад

літаратурнай тым, што існуе толькі ў вуснай форме, не мае

пісьмова зафіксаваных норм, яе выкарыстанне абмя-

жоўваецца бытавой сферай.

Беларуская дыялектная мова складаецца з двух дыялектаў

• паўночна-ўсходняга і паўднёва-заходняга. Паўночна-ўсходні дыялект займае паўночна-ўсходнюю частку Беларусі, яго паўднёвая мяжа праходзіць па лініі Свір — Бягомль — Магілёў

• Касцюковічы. Паўднёва-заходні дыялект займае паўднёвы захад Беларусі, яго паўночная мяжа праходзіць ніжэй ад лініі Ліда — Мінск — Бабруйск — Рэчыца — Лоеў. Паміж гэтымі дыялектамі праходзіць паласа сярэднебеларускіх (пераходных) гаворак. Кожны дыялект мае свае спецыфічныя рысы ў фанетыцы, лексіцы і граматыцы, якія супадаюць або не супадаюць з асаблівасцямі літаратурнай мовы і другога дыялекту.

Паўночна-ўсходні дыялект мае наступныя спецыфічныя рысы: дысімілятыўнае аканне і яканне: выда, ныга, вісна, зімля; цвёрды і мяккі гук [р]: рака, дрэва, треба, бярёза; канчаткі -аць, -эць(-ець) у дзеясловах 3-й асобы адзіночнага ліку 1 спражэння: кажаць, бярэць, нясець; наяўнасць суфікса -онак (-ёнак) у назвах маладых істот: цялёнак, ягнёнак; наяўнасць канчаткаў -ый (-ій), -эй (-ей) у прыметніках мужчынскага роду адзіночнага ліку: добрый, сіній, маладэй, плахей і інш.

Паўднёва-заходні дыялект характарызуецца неды-сімілятыўным аканнем і яканнем: вада, нага, вясна, зямля; цвёрдым гукам [р]: рака, бяроза; прыстаўным [г] у словах тыпу гавечка, гуліца, гараць; наяўнасцю дыфтонгаў [уо], [іе] у словах дуом, сіена, муост, хліеб; наяўнасцю канчатка -му ў дзеясловах будучага часу: казацьму, рабіцьму, хадзіцьму; постфікса -са ў зваротных дзеясловах: памыласа, садземса і інш.

Беларуская літаратурная мова адлюстроўвае самыя характэрныя і агульныя моўныя асаблівасці гаворак Беларусі. Так, яе фанетычнай сістэме ўласцівы аканне (яканне), дзеканне і цеканне, пераход [в], [л] у [ў], падаўжэнне зычных і іншыя заканамернасці, характэрныя для ўсіх або большасці гаворак. Таму беларуская літаратурная мова не ўступае ў супярэчнасць з дыялектнай мовай. З'яўляючыся больш дасканалай, яна спрыяе развіццю гаворак да ўзроўню літаратурнай мовы. I сама літаратурная мова пастаянна ўзбагачае свой слоўнікавы склад за кошт дыялектнай лексікі.