3. Эшне оештыру тәртибе

Драма әсәрләрен өйрәнүгә кереш дәресләр, әсәрнең үзен-| шегенә карап, төрлечә булырга мөмкин. Кереш дәресләрнең '" I карап киткән барлык төрләре дә: әдәби, тарихи аңлатма­ма р бирүче, анализга юл күрсәтүче кереш дәресләр дә һәм и тәжрибә, биография файдаланып үткәрелгән кереш /преслар дә уздырыла ала. Ләкин төрнең үзенчәлекләре кереш

ыргг.и.фгә дә йогынты ясый, аларны үҙгәртә. Драма әсәрләре нрогрпммада бик аз булу сәбәпле, кереш дәресләрдә биографик

• ггериаллар, әсәрнең язылу тарихы белән бәйле аңлатмалар Һмрнпкыт кирәк була. Драматургның әсәрләрен укучыларга тәҡдим итү, китапларыннан күргәҙмә оештыру алымы даI |"ш д.>ресләрдә нәтиж,әле.Драма әҫәре шул чор, язылу вакыты өчен үткен булган проблемаларга мөрәж,әгать итә, нәкъ көн үҙәгендә булган мәсьәләләрне күтәрә. Шуңа да дәвер турында сәйләү киңрәк һәм төгәлрәк, шул заман кешеләрен кызыксындырган, борчы-ган һәм пьесада чагылыш тапкан проблемалар буенча аңлат­малар бирү кирәк.

Мәҫәлән, Г. Камалның «Беренче театр» пьесасын уку алдыннан театр куела башлау, татар театры тарихы, шул чорда театр кую өчен барган көрәш турында кыска, гади, аңлаешлы сәйләү әйбәт булыр.

Драмаларның төзелеш үзенчәлекләре аерым төшенчәләргә аңлатмалар бирүне сорый. Мәҫәлән, беренче тапкыр бу төр әҫәр белән таныша башлаганчы ук сәхнә, пәрдә, күренеш, катнашучы кебек сүзләрне аңлату таләп ителә. Аннары инде, драма әсәрләрен өйрәнү катлауланган саен, анализ өчен сәйләү (монолог), сөйләшү (диалог), ярдәмче каршылык, үҙәк каршы-лык, пьеса, спектакль кебек төшенчәләр алына.

Драма әҫәрендә автор аңлатмаларының булмавы катна-шучыларны күз алдына китерү эшен авырайта. Шуңа күрә кереш дәрестә катнашучылар исемлеге белән таныштыру аерым игътибарга алына. Чөнки драма әҫәрен анализлау геройларны тулы характер буларак аңлауга корыла. Укучы, гадәттә, каршылык чишелгәндә генә геройларны күзаллый башлый. Катнашучылар исемлеге исә персонажларның бер-берсе белән нинди мөнәсәбәттә торуын санап бирә, кайбер әсәрләрдә кыскача сыйфатлама, киенү рәвеше дә иҫкәртелә. Катнашучыларны ничек атау, ничек тәкъдим итү аларга язучы мөнәсәбәтен дә белдереп тора. Кайчак исем-фамилияләр герой холык-фигыленә ишарә ясый, аларның кушаматлары бирелә. Әгәр мөмкин булса, теге йә бу рольне уйнаучыларның әлеге рольдә төшкән фотографияләрен күрсәтү яхшы. Бу алым әсәрнең сәхнәгә куелу тарихын күзәтү белән үрелеп барганда, драманы сәхнәдә күзалларга, катнашучыларның тышкы кыяфәтен — портретын драматург һәм режиссер тәкъдим иткән рәвештә күрергә ярдәм итә. Кереш дәрестә спектакльдән өзекләр тыңлау — катнашучыларның «тавы-шын ишетү», аерым мизансцена яки декорацияләрнең рәсе­мен карау, әсәрнең «сулышын», геройлар табигатен укучыга жңткереп, уку һәм анализ эшен жлңеләйтә.

Уку ягыннан драма белән эшләү лирик төргә якынрак тора. Әҫәр аны өйрәнә башлар алдыннан гына укырга бирелә. Аны бүленмичә, бер утыруда укып чыгу яхшы. Өйдә укырга биреп жңбәргәндә, эзләнү төсендәге сораулар-биремнәр тәкъдим итү укучыларны кызыксындыру ягыннан файдалы. Әсәрдә күренеп тормый, ләкин игътибар белән укыганда аң­лашыла, табыла торган, әҫәр тукымасы белән бәйле өлеш-элементлар эҙләү үзенчәлекле эш алымына әйләнә. Мәҫәлән, «Хужд Насретдин»не укыр алдыннан «Пьесадагы Хужддан да тапкыррак кешене эҙләгеҙ» дигән бирем әҫәр текстын кат-кат күздән кичерүне таләп итә. Г. Камалның «Беренче театр»ын укырга бирер алдыннан «Әҫәр геройлары барысы да кемнән куркалар?» дигән сорау урынлы.

Драма әҫәрен сыйныфта уку да аерым кагыйдәләргә буй-сына. Әҫәр сөйләү-сөйләшүдән, искәрмәләрдән тора, катна­шучыларның холкы исә сөйләмендә ачыла. Шуңа күрә драма әҫәрен уку персонажның характерын, сәйләү рәвешен күз алдына китереп һәм башкалар да тоярлык итеп башкарылса әйбәт. Ләкин мондый уку күнекмәләр булдыруны сорый. Укытучы укуын, барыннан да бигрәк, магнитофон тасмасын-нан спектакльдән эҙемтәләр тыңлауны рольләргә бүлеп укырга әҙерлек рәвешендә үткәрергә кирәк. Укучылардан тоташ текст итеп кычкырып укыту да рольләргә бүлеп укуның башлангычы төсен ала. Гомумән, методистлар роль­ләргә бүлеп укуны әсәрнең эчтәлеген ачыклаганнан, аны бер кат укыганнан соң гына оештырырга мөмкин дип саныйлар. Рольләргә бүлгәч, укучыларның үз роле турындагы фикер-ләрен тыңлау кирәк була: алар геройны ничек итеп күз алдына китерәләр, геройга нинди сыйфатлар хас, ул нинди кеше һ.б. Рольләргә бүлеп уку — геройның халәтен, холкын сөйләмдә күрсәтеп, билгеле бер интонация белән уку. Аның естендә махсус эшләү кирәк.

Әсәрне сьщныфта бергәләп уку — кабатлап уку дигән сүз ул. Шуңа да аңлатмалар әҫәр эчтәлеген тирәнрәк аңларга, катнашучылар сөйләме аша аларның холкын билгеләргә һәм әҫәр телен бәяләргә ярдәм итә. Димәк, текстны игътибар белән уку, аңлатмалар бирү пьесаны анализлауга юл ача.

Әйткәнебезчә, драма әсәрләрен анализлау тәртибе автор артыннан бару юлын кулай күрә. Шуңа күрә тикшерү беренче пәрдә яки андагы берничә күренешне бергәләп күзәтүдән башлана. Гадәттә, драма әҫәрендә бу әлеш сюжет сызыгының башлам элементына тәңгәл, ул укучыны урын һәм вакыт, катнашучылар арасындагы мөнәсәбәтләр белән таныштыра, туачак каршылыкның ж,ирлеген төзи. Боларны аңлап үтү анализ өчен мөһим. Мәҫәлән, Г. Камалның «Беренче театр» комедиясен өйрәнүнең беренче дәресендә әсәрнең беренче күренеше укыла-тикшерелә. Бу вакытта укучы лар, Вәли һәмГафифә, аларның холкы белән танышудан тыш, Хәм:м һәм аның гаиләсе турында белешмә алалар, Вәлинең Х бай кайтканчы чыгып китәсе килүгә игътибар итәләр. I •> каршылыкның сәбәбе — шәһәрдә беренче театр куелуы м.»р»« лүм була. Моннан тыш, Гафифә белән Вәли, Биби белән И.ши сөйләшүе Биби образын да шактый тулы яктырта. III итеп, драманы өйрәнә башлаганда ук алга таба сүз а барылачак мәсьәләләр ачыкланып, аерылып куела, укучМ ларда әҫәргә карата мөнәсәбәт тудырыла.

Г. Камалның «Беренче театр»ыннан кала, мәктәптә ойрк нелә торган башка драма әсәрләре күләмле, катлаулы сюжс'11 ц ия. Аларны тулы килеш сыйныфта укый һәм аналиллыИ бару мөмкин эш түгел. Анализның төп әлеше укучылар мөстәкыйль укып-танышып килгән пәрдә-күренешләрне й«р§ гәләп тикшерү төсен ала, кайбер урыннары укучылар таре фыннан өйдә күҙәтеп уҙыла. Мәҫәлән, Н. Исәнбәтнең «II >■ гәй» трагедиясен өйрәнүгә өч сәгать вакыт бүленгән дирЩ идек. Беренче — кереш дәрестә трагедия укыла бапымн, беренче пәрдәнең беренче сәхнәсе (автор шундый төшоши куллана) жөнтекләп тикшерелә. Бу киҫәктә без Яникә, Хина кә, Көнәкә образлары, аларның холкындагы үҙәк сыйфатЛШ| белән танып1абыз, кызу канлы, беркатлы Норадынның Хана кәне яратуын да, үзе турында бик югары фикердә булуып | күрәбеҙ, Туктамыш ханның Аксак Тимергә яу чабарга ж, ы нуын, илдәге хәлләрне дә, Туктамыш хан һәм Идегәй-Кои.п о мөнәсәбәтләрен дә ачыклыйбыз. Сораулар һәм биремнәр карыйк:

1. Беренче сәхнәдә ярдәмче каршылык һәм аның сәба күрсәтегез. Ул Норадынның нинди сыйфатларын ача?

2. Сакчылар Ханәкәне тәкәббер дип атый. Аның үл ләреннән шушы сыйфатына мисаллар китерегеҙ.

3. Каршылык Яникәйең кайсы якларын күрсәтә? М пени лар белән дәлилләгеҙ.

4. Кырымдагы хәлләрне бәяләп карагыз.

5. Туктамыш хан илнең хәлен ничек бәяли? Шул урь 11

табыгыз.

6. Яникәйең «халкың сине тыңламый, аны тыңлы й дигән сүзенә миҫал булырлык сөйләшүне билгеләгеҙ.

7. Шул өземтәдә яңа бер каршылык туа башлавы си Сәбәпләре ни?

8. Өземтәдә китерелгән мәкаль-әйтемнәрне табыгыз. Ллй|1 нинди вазифа башкара.

9. Ут белән чистарыну йоласы каян килә?

148

10. Укыган өлештәге персонажларны «Идегәй» дастанын-| Iфототиплары белән чагыштырып карагыз. Аермалар

Шупдыйрак эш алып барганнан соң, укучылар өйдә икен-(ченче сәхнәне һәм икенче пәрдәне үзләре анализлый й ми 'шр. Беренче дәрестәге эш моңа юл күрсәтә.Икенче дәрестә өйдә укып киленгән өченче, дүртенчеЩрдиләр тикшерелә. Моның өчен үҙәк мәсьәләләр ачыклана,пир һәм биремнәр әҙерләнә. Кабатлап уку өчен өченче|,.нюң икенче сәхнәсендәге Нугайби һәм Килмәт ара-ИМмдагы сөйләшүне, шунда ук Норадын белән Идегәй диа- ш, дүртенче пәрдәнең беренче сәхнәсендә Идегәй белән■ ил н бәхәсен сайлап алырга мөмкин. Бу өземтәләрдә 1.1 өчен шактый катлаулы булган, Туктамышлар, Но­ги иш Һәм Нугайбиләрнең ни өчен сугышуын һәм Идегәй ин |||.|, Килмәт-Янбулатларның көрәш сәбәбен күрергә мөмкин. 'ш нарышында вакыйгалар үҫтерелеп, ярдәмче каршылыклар, мың чишелепгенә игътибар ителә. Сугышка китергән I ■" .йыр, хакимнәр комсызлыгы, гаделсезлекнең үч алу, кан • угүг.» айләнү проблемасы билгеләнеп, Норадын һәм Иде-I нпп'ц хакимияткә килеп нәрҫә эшләргә ж,ыенулары, нин-'» шметләр баглаулары чагыштырыла. Икенче мәсьәлә — -< пәриең үз мәнфәгатьләрен ил хәленнән өстен куюы им ы щ һәм Кадыйрбирде эш-гамәлләре миҫалында кү-Оченче— йомгаклау дәресендә сюжет сызыгының иң |и.| иоктасы һәм чишелеш анализлана, кабатлап уку баш-ала. Әлбәттә, бишенче пәрдә — төп каршылыкның Имтлонеп тулышуы һәм чишелеше. Шуңа да сүз үҙәк кар­ип! И.1 к хакында барыр, әсәрдән нәтижәләр чыгарылыр. Бу | |и.|да без әсәрне анализлап күрсәткәндә (икенче параграф) никән идек инде. Төп каршылык хакында сүзне сораулар чиремнәр ярдәмендә оештырырга була. Анализ трагедиянең сәнгатьчә эп1ләнеше мәсьәләләренә

■ ' тла, каһарманнар сөйләме, образлар сурәтләнеше, Идегәйм н ың бирелеше, әсәрдә чор сулышын тудыру, сюжет-'1Ы1Н үзенчәлекләре телгә алына. Л т ор артыннан бару, пәрдәдән пәрдәгә, күренештән кү- 1 1С.) күчү кайбер кыенлыклар да китереп чыгара: укучы

■ ими II иәрдә, күренеш һәркайсы үзенә башка яки аерым ишләргә таркалып кала. Шуңа күрә пьесага анализ ва-

■ III ында алынган мәгълүматлар һәрвакыт гомумиләштерелеп и.1 р га тиешләр. Моның өчен тулы әҫәргә кагылышлы сораулар кую әйбәт. Өлөшләр арасындагы бәйләнешләрпп барлап тору, үҫтерелешле биремнәргә мөрәжәгать итү дә яхшЫ нәтижәләргә китерә. Мәҫәлән, без карый торган әҫәрмен беренче ярдәмче каршылыгы ваза ватылудан килеп чыга. Я матур, бәһәсез ваза символ ролен дә үти.

Укучыларга шуны хәбәр итеп, алга таба уку барыш 1.1 иди мәгънәсен ачыкларга кушу, соңгы — йомгаклау дәресен ы әйләнеп кайтып, вазаның ил-дәүләт символы булуын билге­ләү, шул символ ярдәмендә мәсьәлә күтәрү, проблемалы сорну кую мөмкин.

Драма әҫәрендә автор аңлатмалары булмау анализ эпши шактый авырайта. Укытучыга хәрәкәт үҫешен, вакыйгалмр эзлеклелеген, героилар эш һәм гамәлләренең туры кп.чү килмәвен укучылар аңлыймы-юкмы, шуны күҙәтергә, кир»! икән, аңлатмалар бирергә туры килә. Сөйләшү-сөйләү, иҫкер мәләрнең эчке мәгънәсенә укучыларның игътибарын юнәлт^ мөһимлеге дә бәхәссез.

Драма әҫәрен уку-аңлау укучыдан хыялын эшкә тңигүно таләп итә, хәл-вакыйгаларны сәхнәдәгечә күз алдына и.и тыруны сорый. Бу эп1 кай ягы беләндер режиссер хеҙмәтем! якын. Шуңа күрә махсус иж,ади алымнар файдаланыли Шуларның берсе — укучылардан мизансценалар төзвтү Мизансцена — актерларның теге йә бу моментта сәхш»д| урнашу тәртибе. Аны төзү өчен күренешләрне укытучЫ тәкъдим итә йә укучылар сайлап алалар да ни өчен ш у шы күренешне сайлаулары турында аңлатма бирәләр. Аңлатмамы өйдә яҙып килергә мөмкин. Мизансценаларны укучы мон I кыйль төзи. Аннары бергәләп, укылган мизансценам ым уңышлы якларын һәм кимчелекләрен тикшерү, тәкъдимм »р кертү кебек эшләр башкарыла. Алымны катлауландырым, актерларның кайда урнашуларын гына түгел, торышларыи хәрәкәтләрен, кыланыш:ларын да билгеләүне максат мим куярга мөмкин. Спектакль караганда иҫләрендә кал I пи мизансценалар белән чагыштырып карарга, бәя бирерга ■ була. Бу алым әсәрне күҙаллау эшен ж,иңеләйтә.

«Режиссер аңлатмасы» алымы — аерым бер күренеш дыннан сәхнәне күз алдына китерү. Биредә инде декорации

ләр, яктыртылыш, геройларның үз-үзен тотышы, сәхи.

предметлар һ.б. игътибарга алына. Пьесаның беренче күр< нешенә «режиссер аңлатмасы»н укытучы бирә.

Характерлар өстендә эшләгәндә телдән сурәтләү алы уңышлы. «Сез геройның тышкы кыяфәтен ничек күз алдыни китерәсез? Герой ничек киенгән?» кебек сораулар обрпииы 150идына китерергә, аңа кагылышлы репликаларны эҙләргә• I I күр ИТӘ.

Шулай ук, әгәр мөмкинлек бар икән, күрсәтмә материал-I 1|1 1.111: декорация эскизларыннан, фотоларыннан файдалану

л. Мондый чаралар спектакльне күз алдына китереп

| ырырга булыша.Югары сыйныфларда укыган пьесага, караган спектакльгә мә (рецензия) язу, спектакльдәге актерлар уенын бәяләү;|н I иссер варианты белән пьесаны чагыштыру кебек алым-N |р 1ам файдаланырга мөмкин. Драма әсәрләренең катлау-II и,||'1,[ алдан ук сораулар төзеп, бу алымнарны билгеле бер• I и.шка нигеҙләнеп кулланырга мәжбүр итә. Түбән сый-Имфларда мондый эшнең жңңелрәк варианты — пьеса якиШ I гакльгә реклама язу, әҫәр турында фикер әйтү кебек эш Г*»р и>рен башкарырга мөмкин.анализ вакытында бер геройның сөйләмен аерып алып | ү алымы отышлы. Бер яктан, катнашучы сөйләме герой-• || п| эчке дөньясын, холкын, хис-кичерешләр тирәнлеген,' I I иш һәм иж,тимагый дәрәж,әсен күрсәтеп тора. Икенчем I.ш, һәр сүз, гыйбарә, ж,өмлә сюжетны хәрәкәткә китерә,| :>тәрә.

Драма әсәрләрен анализлаганда катнашучыларга сыйфат-I *"»ирү, план төзү, проблемалы сорау өстендә эшләү, эзләнү ИЛ ым пары да киң кулланыла.П иде әйткәнебезчә, йомгаклау дәресләре еш кына пьеса-'н ш еоцгы күренеше өстендә эшләгәндә үк башланып китә. Ионда әсәрнең каршылыгы чишелә, ягъни чишелеш аркылы п.' әҫәр хакында нәтижәләр чыгарырга урын бар.

йомгаклау дәресләрен оештыру тәртибе драма әҫәренең ' ш р үзенчәлекләре белән билгеләнә. Сюжет һәм вакыйгалар .•те бер — үҙәк герой көрәйге һәм үлеме тирәсендә ж,ыел- трагедия, гадәттә, йомгакны да шул трагик образ турында•>ц и> ш ү, аны бәяләү аркылы ясарга мөмкинлек бирә. Әлеге' |||.1|>ман, аның холык-фигыле, теләк-омтылышлары, эш-11әре, аның бирелеш хасиятләре, авторның шул шәхес• "р ине миҫалында әйтергә теләгән сүзе игътибарга алынып,миләштерүләр ясарга юл ача.Комедия һәм драма кебек әхлакый һәм иж,тимагый• н нишләргә мөрәж,әгать иткән жанрларда йомгаклауны нәкъН п ' шул проблемалар янына туплау кирәк. Еш кына объек-111И каршылык шундый мәсьәлә ролен үти. Мәҫәлән, Г. Ка-

151

| | шым, «Беренче театр»ында иҫкелек белән яңалык көрәше

Жиденче бүлек

яки Г. Коләхмәтовның «Яшь гомер»ендә акча һәм мәхвбш каршылыгы шундыйлардан.

Драма әсәрләрен йомгаклау дәресләрендә әсәрне өй|ми барышында күтәрелгән мәсьәләләр гомумиләштерелә. Ос*] чикләреннән чыгып китеп, әлеге проблемаларны бүгенге ком тормыш белән бәйләргә мөмкин. Шулай ук бу дәресл.>р ' I әсәрнең төрле тәкъдим ителеше-куелышы, режиссер аңлатуЯ белән таныштырырга була. Драма өстендә эшне спекч карау белән төгәлләү бигрәк тә яхшы. Декорация, костюмиир, мимика-хәрәкәтләр, образларның нинди чаралар ярдәмсмди ачылуына, вакыйгаларның гәүдәләнү үзенчәлегенә игътибпр итеп, ахырдан фикер алышу, пьеса белән спектакльне чагьпн тырып бәяләү, бәяләмә-рефератлар яздыру, шул рәвешлс ӘОЯ анализлауга нокта кую укучы өчен кызык һәм нәтиж,ә.ис

Соңгы дәрестә пьесаның сәхнә тарихына киңрәк тукта лып, театр тарихы белән бәйле альбомнар карарга, истәлекл§| укырга, драматургның башка әсәрләрен уку өчен тәкч.дим итәргә, иж,аты турында сәйләтергә вакыт калдыру да М очрый. Укытучылар йомгаклау баскычында рольләргә бүлем укуны да файдаланалар. Ул бигрәк тә укучының геройлир характерын никадәр тирән аңлавын тикшерү өчен кирәк.

Йомгаклауда укытучы әсәрнең театр тарихы һәм драма тургиядә тоткан урыны, роленә туктала. Пьесаның әһәммнтм авторның ижтимагый позициясе белән бәйле. Чөнки дрпмп әҫәре чорга, жөмгыять тормышына хас үткен проблемалармы күтәрә, аларга үз мөнәсәбәтен белдерә, дидек. Шуңа күр;> .»<мр турында сөйләшү әлеге проблемаларга бәйләп автор шәхеее, аның гражданлык позициясе турында фикер алышуга бирым тоташырга мөмкин.

Шулай итеп, драма әсәрләрен өйрәнүнең һәр баскмчы үзенчәлекле. Ул әсәрнең төр һәм жанр сыйфатларын, укучы ларның яшь һәм әдәби үҫеш дәрәжәләрен, әсәрнең үз нет.! лекләрен иҫәпкә ала

ЛИРИК ӘҪӘР ҺӘМ АНЫ ТИКШЕРҮ 1. Лирик төргә хас үзенчәлекләр

«Лирика (грекчадан, кыллы инструмент исеме лира сүзен-

алынган) — әдәбиятның тормышны теге яки бу ситуация-

»р тудырган аерым бер халәт, уй, фикер, хис, киче-|и'М1.пәрне тергезү аша сурәтләүче тәре» (Мещерякова М. Литература в таблицах и схемах.— М.: Рольф.— С. 165). |иредә ситуация-хәлләр гомумиләштерелә, ә инде кичереш |§лдерелә. Лирикада тышкы дөнья түгел, кешенең эчке, рухи 1ИНП.ЯСЫ алгы рәттә тора, ул карашларны, тәэсирләрне, ачыш-чпри 1.1, мөнәсәбәтне таевирлый, субъект сурәтләү объектына иисрелә. Әдәбият белемендә «лирик танып белү объекты — | пм.иәүченең характеры» дигән караш яши. Ләкин лирика ымамланган характер түгел, ә аның аерым халәтен сурәтли. Момда, башка төрдәге кебек, кешенең шәхес буларак үҫеше ИОлачланмый, бәлки тормышның бер миҙгеле яктырып ала. Шулай да лирик әсәрдә ниндидер фактлар, тормыш күре­мем! лоре, вакыйгалар телгә алынмый түгел: чөнки алар белән имше фикер йөртү, иҫкә төшерү аркасында туган хисләр киләме таевирлана. Мәҫәлән, Х.Туфанның «Иртәләрем, Иичлөрем» шигырен алыйк. Безнең алдыбызда — геройның м.1х.)ббәт хисе рәвешендә бирелгән аерым халәте: сөйгәнен Мгыну, юксыну, оныта алмый газаплану. Ул халәт — ша-РЫЙрь рухи тормышының бер миҙгеле. Ләкин бу кичереш ү.н' генә әһәмияткә ия түгел: аның артында шуны барлыкка китергән, анда чагылган һәм, үз чиратында, характерның бу |1Лвтен тудырган шартларга бәйле тормыш хәлләре тора. Ул иск кичерешнең сәбәбе. Димәк, лирика кешене чолгап а игам чынбарлык турында сөйли, ләкин бу чынбарлыкны уш-мчо — ул тудырган кичерешләр, рухи халәтләр аша ча-

| ы пдыра.

Кешенең хис-кичереше лириканың сурәтләү әлкәсе булып Юра Һәм Һәр шигырьдә, шагыйрьнең билгеле бер халәте-кичереше булып калмыйча, шуның гомумиләштере.ш >н эстетик чагылышына әйләнә. Чыннан да, шигырьдә кецЦ кичергән яки кичерә торган халәт турында языла, шәхси хм һәм тойгыларга нигезләнелә. Ләкин шагыйрь, үҙенең шәхси кабатланмас дөньясын сурәтләү белән бергә, гомумәһәмшпие, яшәешкә хас булган, башка кешеләрнең хисләре белән тәңгиЛ кичерешләр турында сөйли. Образ дәрәжәсенә күтәрелгем кичереш — әдәби гомумиләштерү нәтижәсе. Лирикадагы хис кичерешләр шңтимагый-тарихи эчтәлеккә ия: шагыйрынп милли-мәдәни карашлары, яшәеш яки үз яҙмышы хакымдм уйланулары аңа тәәсир итә. Лирик образ әдипнең күң(М1 дөньясына, тормышны күрү, аңлау, кабул итү рәвепм-п.» бәйле, шул ук вакытта пгигырьдәге кичереш—әдип яшәгв| жәмгыять вәкилләренең уртак кичерешләре. «Үз-үзен суре* ләү белән бергә, шагыйрь үз гасыры проблемасын ача»,— дим яза әдәбият белгече М. Бехер. Лирикага гомумиләштерү д.>, әдәби уйдырма да, шәхсиләштерү дә хас. Бу бергәлеккә ничбК рфешелә соң?

Лирика кешенең ни уйлавы, нәрҫә кичерүе хакында сөйли Аерым шагыйрь әҫәрендәге тойгы бер төркем кешеләрмен эчке дөньясына тәңгәл: аларның тормыш-яшәеш рәвеше чынбарлыкның төрле күренешләренә мөнәсәбәте, аңлау кичерүе уртак. Шушы уртаклык охшаш хисләр кичерү өчв| ж,ирлек булып тора. Шул ук вакытта шигырьдәге хис кичереш кешеләргә төрлечә тәәсир итә.

Хис-кичереш нигеҙендә ятучы лирик хәлләр (ситуацияләр) өчен шагыйрь тормышта еш очраучы күренешләрне сайлый һәм моның белән дә үзе сурәтләгән хис-кичерешнең гомумп мәгънә алуына ирешә. Ул кичерешләр безне бу халәттә шушН кеше кичергәне өчен түгел, ә рухи яктан аңа якын бик күп.н.»)» тарафыннан кичерелергә мөмкин булуы белән кызыксындырп, үзенә тарта. Димәк, лирик әсәрне шагыйрь кәефе-халәте итеп укыйбыз, үзебезнеке төсле күңел аша уздырабыз. Шагыйрь неке дә, шул чор кешеләренеке дә булган кичерешләр укучы ныкына әверелә.

Лирикада шагыйрь үҙенең теләсә нинди хисен, кичереик-и белдерми, аларны очраклы кисәкчәләрдән чистарта, типиК лаштыра. Мондый сайлау нәтиж,әсендә яңа бер хисләр дот.я сы барлыкка килә. Бу хисләр донъясы инде шагыйрьнекс дә. билгеле бер кешеләрнеке дә түгел, бәлки лирик герой, лириИ характерныкы. Лирик «мин» аерым тип кешеләргә х т сыйфатлар гңыелмасы булып кына түгел, ә эстетик кап.ш дәләр, матурлык идеалы тупланмасы булып тора. Шуңа күр.» 154Пфик сәйләү (монолог) укучының эчке дөньясы сурәте,|млышы кебек аңлашыла. Бер-берсенә бөтенләй охшамаганукучылар бер үк лирик геройны үзләренә тәңгәл табалар.Лириканың эмоциональ, хис-кичерешләргә бай булуы п.|ц формасына да тәәсир итә. Лирика төгәл, сәнгатьле,иIиңле сөйләүне сорый, анда һәр сүз аерым бер мәгънәви һәмюңиональ көчкә ия булырга тиеш. Шуңа күрә ул шигъри'■рилом аша бәян ителә. Бу сөйләмдә сурәт, тойгы, яңгыраш,|>итм, аваз — барысы да әһәмиятле. Лирикада «идея ниндиМ булса, хәтта бик уңышлы сайланган өзекләрдә түгел, ә•тей әдәби структурада урнаша», «шигырь — катлаулы '.тешле мәгънә. Аның бөтен әлементлары, асылда, мәгънә1Л«'ментлары», ди Ю. М. Лотман. Монда кичереш: ритмнан да, шәрнең мәгънә тирәнлегеннән дә, телнең танып белү һәм рәтләү мөмкинлегеннән дә туа. Сюжет түгел, бәлки образ-| ичереш үҫтерелешенең композицион алымнары — кабатлау-1р, капма-каршылыклар һ.б. алга чыга. Лирика үткән һәм киләчәк, бүгенге турында сөйли, ләкин мариың шагыйрьне дулкынландырган, борчыган, шатлан-ипрган, игътибарын жәлеп иткән якларын гына аерып ала, Шуңа күрә лирик әҫәр кыска, кечкенә күләмле, күп нәрҫәне ниш бетерми калдыра. Анда уйлап, аңлап бетерәсе жирләр ■ I бер сүзгә салынган зур эчтәлек тә әһәмиятле.

1>у үзенчәлекләр, башка төрләрдәге кебек үк, лириканы ш.» чизлауның нигеҙендә ята. Шул ук вакытта әлеге үзен-ч.рчекләр лириканы мәктәптә аңлау-төшенү, кабул итү өчен Щтлаулы, авыр сәнгать төренә әверелдерә. Лирикадагы хис-I ичерешләр байлыгын еш кына тел белән сәйләп биреп Вулмый. Анда гад эти тормышта, сөйләмдә янәшә килә алмый ГОрган сүзләр бәйләнеше дә, кешенең бөтен үткәне һәм | инәчәгенең кечкенә генә вакыт аралыгына сыеп бетүе дә укучы очен катлаулы. Шигырь шагыйрь тудырган образда, к >|'Дә тәмамланмый, укучы күзаллавы, хыялы, кичереше, үз ' | ңеле аша үткәрә белүе дә биредә әһәмияткә ия.Мәктәптә лирик әсәрне тикшерү, анализлау — шартлыгам әл. Шигырьгә укучылар белән бергәләп тулы анализ ясапбитерү мөмкин түгел. Аннан соң лирик әсәрне өйрәнүдә һәрЮйрнең үз сыйфатлары, үзенчәлекләре әһәмиятле. Шуңа биредә анализ теҙелешен билгеләү, ачыклау бик авыр. Ләкин III гәп анализы, гадәттә, һәрвакыт түбәндәге моментларга инша: укучыларның шигырьдән алган тәэсирен ачыклау,н врдәге хиене һәм аның сәбәбен билгеләү, гомумиләштереп,ИИрик герой һәм кичереше турында нәтиж,әләр ясау, шигырь-ең теле, яңгырашы, ритм-рифмалары яки башка элемент-лары аша хиснең көчәйтелүен күзәтү.

Лирик әҫәр анализлауның иң киң таралган юлы — «автор артыннан бару». Бу юл шигырьдәге строфа арты строфаны, куплет арты куплетны күҙәтергә, алардагы хисне һәм аны тудырган сәбәпне ачыкларга ярдәм итә, хисләр күчешен тоярга, шул күчешкә салынган мәгънәне аңларга булыша.

Лирик әҫәр анализлау, нигездә, түбән сыйныфларда әңгәмә ысулына, урта һәм югары сыйныфларда эзләнү яки тикше-ренү ысулына мөрәж,әгать итә. Мәктәп анализында шигырь-нең темасын — кичерешнең сәбәбе, ә идеясен хис-кичерешнең үзе, иң югары ноктасы белән бәйләп аңлату жңңел.

Миҫал өчен, Г. Тукайның «Пар ат» шигырен карыйк. Ул V сыйныфта өйрәнелә. Шигырь хис күчешенә-үзгәрешенә корылган. 1—2 строфадагы шатлык хисе, 4—12 строфаларда борчылу хисе белән алмашынып, кайгыга кадәр үҙгәрә. Ләкин шатлык — борчылу — шатлык рәвешендә аерылып торса да, һәр строфада, хиснең сәбәбе үзгәрүгә бәйле, хис төсмере дә үҙгәрә бара.

1—З строфада шатлык хисе бар, дидек. Аның сәбәбе лирик геройның Казанга юнәлүендә, пар атлар да ждлдерүендә: 5К,иктереп пар ат, Казанга туп-туры киттем карап; Чаптыра атларны кучер, суккалап та тарткалап.

2 строфада табигать матурлыгын сәйләү шул шатлыкка рәхәтлек төсмере бирә:

Кич иде. Шатлык белән нурлар чәчеп ай ялтырый: Иҫкән әкрен жил белән яфрак, агачлар калтырый.

3 строфада шатлык хисенә канәгатьләнү төсмере өҫтәлә, чөнки лирик герой күңелендәге тынычлык, рәхәтлек иң югары ноктасына жңтә кебек:

Һәр тараф тын. Уй миңа тик әллә ни ж,ырлый, укый; Нәрсәдәндер күз эленгән һәм тәмам баскан йокы.

4 строфада әлеге үҫеп, иң биек ноктасына житкән шатлык хисе кинәт үҙгәрә, борчылу, сискәнү белән алмашына. Сәбә­ бе — яп-ят кыр уртасында калган лирик герой аерылудан борчыла башлый. Алдагы юлларда борчылу үсә, ҙурая:

Бер заман ачсам күҙем, бер төрле яп-ят кыр күрәм; Аһ, бу нинди айрылу? Гомремдә бер тапкыр күрәм.

5 строфада лирик геройның торган жире, корган уй- хыяллары белән саубуллашуы әлеге борчылуга кайгыруны өсти. 6 строфада үкенү төсмере белән байый. Шушы борчылу эченә 7—8 строфада юану килеп керә, лирик герой кайгы-сыннан юану эзли. 9 строфада хис яңадан дәвам итә, лирик геройның үз-үзен жәлләү, кызгану төсмере барлыкка килә:

Әллә нәрҫә юк кеби: бер нәрҫә юк, бер нәрҫә ким;

Бар да бар, тик юк туганнар, мин ятим монда, ятим.

10 строфада тагын бер төсмер — зарлану төсмере килеп кушыла:

Монда бар да ят миңа: бу Мингали, Бикмулла кем? Бикмөхәммәт, Биктимер — берсен дә белмим, әллә кем?

11 строфада әлеге борчылу хисенә юксыну, сагыну өҫтәлә: Сездән айрылып, туганнар! — жайсыз, уңайсыз тору: Бу тору, әйтергә кирәктер, кояш-айсыз тору.

Ә 12 строфада үҙенең иң биек ноктасына житеп, борчылу хисе чарасызлык төсмере белән кушыла. Лирик геройның күз яшьләре шуңа ишарәли:

Шундый уйлар берлә таштай катты китте башларым;

Чишмә төсле ихтыярсыз акты китте яшьләрем.

13 строфада тагын хисләр үҙгәрә. Кинәт кенә борчулар юкка чыга — шатлык хисе яңадан әйләнеп кайта. Сәбәбе — Казанга килеп житү, якынаю. 14 строфада шатлыкка лирик геройның ашкынуы өҫтәлә, ул исә 15 строфада соклану төсмеренә алышына. Сәбәбе — Казанның матурлыгы, моңы, нуры. 16 строфада шатлык горурлану белән аралаша:

Мондадыр безнең бабайлар, түрләре, почмаклары;

Мондадыр дәртле күңел нең хурлары, ожмах л ары.

Соңгы, 17 строфа өмет хисе белән тулы:

Монда хикмәт, мәгърифәт һәм монда гыйрфан, монда нур; Монда минем нечкә билем, жәннәтем һәм монда хур...

Шулай итеп, шатлык хисенең, үсеп-зураеп, төрле төҫмөр­ләргә баеп, борчылу хисе белән алышынуын, бу хисне яңадан шатлык күмеп китүен, шул шатлык хисенең өметкә үзгәрүен

күрдек.

Мәктәп анализында шигырьнең темасы хиснең сәбәбе белән бәйле була, дидек. «Әҫәр нәрҫә турында?» дигән сорау куйсак, «Лирик геройның Казанга баруы турында» дип жавап бирә алабыҙ. Инде хисләр алмашынуны күҙәтеп, «Шагыйрь нәрҫә әйтергә теләгән?» дигән сорауга ждвап биреп карыйк.

157

Лирик герой Казанга китүенә шатлана, канәгать, ләкин торган ж,ирдән, туганнардан, корган хыяллардан, таныш-лардан аерылу авыр, борчуга, кайгыга сала, тик Казан, аның мөһабәтлеге, тарихы бу кайгыларны баҫып китә, тарата, яңадан шатлык хисен кайтара. Чонки Казанда — лирик геройның емете, киләчәге.

Күргәнебезчә, мондый эш — анализның нигеҙе, беренче адымы. Аңа таянып, шигырьдәге хис-кичерешләрне тоярга, аларның үсүен-үзгәрүен яки алмашынуын күрергә мөмкин.

Кайбер әсәрләр анализлауны автор артыннан барып түгел, бәлки образлар ярдәмендә оештырырга була, бу юл төгәлрәк эшләргә ярдәм итә. Миҫал өчен, М. ЭҢәлилнең «ЛҪырларым» шигыренә тукталыйк. Анализ өчен катлаулы бу шигырь анализлауны түбәндәге сораулар ярдәмендә алып барабыҙ:

• Лирик геройның эндәшү объектын билгеләгеҙ. Бу нинди алым? (Щырларына эндәшэ. Ләкин тулы әҫәр белән танышкач, эндәшү объектының илдәшләре булуы аңлашыла. Алым риторик эндәш дип атала.)

• Ни өчен риторик эндәш кулланылган? (Шигырь тот-кынлыкта язылган. Ялгыз, төрмәдәге лирик герой турыдан-туры укучыга эндәшэ алмый, шигыре белән сөйләшә.)

• «5Ңыр» сүзе беренче строфада нинди мәгънә аңлата? (Ищат, язган шигырьләр.)

• 5Ңыр образы нинди сыйфатларны берләштерә? (Ул йөрәктә туып, ил кырында чәчәк ата. Ищат эше өчен туган илең-тамырың булу кирәк. Щыр озак яшәсен өчен, анда «көч һәм ялкын» булуы шарт.)

• Лирик геройның үз жырларына биргән бәясе нинди? Шул урынны табып, укып күрсәтегез. («Сездә минем бөтен тойгыларым, /Сездә минем керсез яшьләрем» — ищат эшенең ихласлығы турында әйтелә. «Мин кабыздым щырда ялкын итеп /Йөрәгем һәм хаклык кушканны» — хакыйкатьне сәйләү. «Щырым белән дусны иркәләдем,/Щырым белән щиң-дем дошманны» — шигырь язуның максатын билгели.)

• Лирик герой яшәү мәгънәсен нәрсәдә күрә? (Шигырьдә чынбарлыкны, ут, сөюне тасвирлый алуда.)

• 4 строфада шигырь, иж,ат эше нәрҫә белән тиңләштерелә? (Яшәү белән.)

— 5 строфада алар өчен уртак сыйфат күрсәтелә. Шул юлларны укып күрсәтеп, нәтиж,ә ясагыз. («Бар щырымны илгә багышладым, /Гомеремне дә бирәм халкыма». Биредә лирик геройның ищаты да, яшәве дә ил өчен булганлыгы ачык чагыла.)

158

• 6 строфада лирик герой үзе хакында нинди мәгълүмат бирә? (Үлем алдында торуын әйтә.)

• Бу юллар нинди хис белән сугарылган? (Сагыш. укенеч

хисләре.)

• Үлем нәрҫә белән чагыштырыла? Лирик геройның нинди теләге-ышанычы бар? (Щыр белән. «Үлемем дә яңрар щыр булып»,— ди.)

• Бу юллар нинди хис белән әйтелә? Ни өчен? (Горурлык хисе. Лирик герой шулай булачагына ышана.)

• Шигырьдә өч образ: иждт, яшәү, үлем белән очраштык. Болар теманы билгеләргә ярдәм итә. Әҫәр ни турында? (яшәү, үлем, ищат турында.)

— Лирик герой үҙенең яшәвен, үлемен, иждтын нәрҫә белән чагыштыра? Аларны нинди сыйфат берләштерә? (Щыр белән. Туган илгә тугрылык, туган ил өчен яшәү сыйфат-

лары.)

Шушы урында схема сызарга мөмкин:

^ 5К,ыр ^

Яшәү ^ | Үлем

Ил өчен

• Авторның фикерен, идеясен билгеләгеҙ. (Яшәүнең, үлемнең, ищатның ил өчен булырга тиешлеген әйтә.)

• Лирик герой үз гомере, үлеме, иждты хакында нинди хис белән сөйли? (Ғорурланып.)

• 4 строфаны тагын бер кат укыйбыз. Лирик герой үҙенең жъф кебек тормышын нинди тормышка каршы куя? Сез аны ничек аңлыйсыз? (Вак тормышка. Аны үҙең өчен генә яшәгән тормыш дип әйтергә була.)

• Димәк, шигырь язганда автор ике төрле яшәү, үлем һәм иждтны күздә тота. Ачыклап үтегеҙ. (Ил өчен булган һәм үҙең өчен булган.)

• Шигырьдәге капма-каршылык тел катламында да кабатлана. Мисаллар китерегеҙ. (2 строфадагы үлсәгез-яшәсәгез; онытылырмын-яшәрмен; 3 строфадагы дуҫ-дошман; иркәләдем-щиңдем; 4 строфадагы түбән ләззәт, чуар пәрдә-чынлык, ут, сөю һ.б.)

• Шигырьдәге метафораларны табып карыйк. Алар ни өчен кулланыла? (Ил кыры, тормыш язы. Болар гомумиләш-терү ясарга ярдәм итә һәм тагын бер чара — сынлан-дыруның элементы булып тора.)

159

- Шигырьдә кабатлаулар, бигрәк тә анафоралар күп. Бо-ларны табыгыз, ни өчен кирәк булуын билгеләгеҙ. («Сездә ми­нем бөтен тойгыларым, /Сездә минем керсез яшьлэрем»; «Щы-рым белән дусны иркэләдем / Щырым белән щицдем дошман-ны» һ.б.— эһэмиятле урыннарга игътибар юнэлту өчен кирәк.)

• Төрле ассоциацияләр тудыра торган сүз-образлар дип кайсыларын күрсәтеп үтәргә мөмкин? Аңлатып китегеҙ. («Изге ант» — ил өчен яшәргә, уләргә, щырларга еү з бирү; «Соңгы щыр» — кешеләр сокланырлык үлем; шушы шигыръ; ищаты һәм илдәшләре белән саубуллашуы. «Палач бал­тасы» — фашизм явызлыгы; дошманның щәза машинасы. «Гомерем — моңлы бер щыр» — вакытсыз үлемгә алып бару-чы гомер; үкенечле кыска, ләкин ил өчен яшәү.)

• 5Ңыр с үҙенең барлык мәгънәләрен табыгыз. Ул нинди образ? (Яшәү, үлем, ищат, матур-сокланырлык, ышаныч, хакый-кать. Бу — символик образ.)

Образларны шулай үҙәккә куеп, без шигырьне анализлый һәм шактый төгәл нәтижәләр чыгара алабыҙ. ЗҢыр образы, аның төп мәгънәләрен ачыклау әсәрнең темасын-идеясен яки асыл мәгънәсен ачыкларга ярдәм итте. (Автор яшәүнең, үлемнең, иждтның ил өчен булырга тиешлеген әйтә, үҙенең шушы теләккә туры килгән тормышы, үлеме, иждты белән горурлана.) Моннан тыш, тикшерү барышында хисләр каршы-лыгы да, риторик эндәшнең вазифасы да билгеләнеп, тел-сурәт ягына игътибар итеп, укучы өчен житәрлек күләмдә гомумиләштерүләр ясала.

Әлбәттә, һәр шигырь үзе үк тикшерү юлларын «күрсәтеп» тора. Мәҫәлән, тема итеп сугыштагы фаж,ига-үлемне таевир-лаган «Сибәли дә сибәли» шигырендә Ф. Кәрим бер хис — кайгыны сурәтли. Янәшә куелган кеше һәм табигать образ­лары: лирик герой, яңгыр, щал, нарат, тән, иптәш — барысы да кайгыда. Сәбәп тә уртак: яшь солдат-егетнең үлеме. Янәшәлек үлемнең, ул тудырган кайгы хисенең никадәр зур булуын күрсәтүгә хеҙмәт итә. Яки Х. Туфанның «Киек казлар» шигырендә автор без-буынны һәм киек казларны янәшә куя. 5 строфада янәшәлек үзгәрү алымы ярдәмендә үз фикерен белдерә. Шигырь илдәге кешеләрне мәж,бүри туган ждрдән аеру вакытын иҫкә алып язылган булса, ул заманнар үтте дип ышану, якты моң (хис) үҙәккә куела.

Лирикада һәр детальнең, сүзнең тирән мәгънәләргә ия булуы, бик күп ассоциацияләр тудыруы нәкъ шагыйрь теләгән бәяне, мөнәсәбәтне аңларга ярдәм итә. Кечкенә генә миҫал — Дәрдемәнднең «ЭК,әй үтте...» шигыреннән бер өзек:

160ЭҢәй үтте...

Кар-яңгырлы көз урнашты, Күк тугайның баурына Боз урнашты.

«Көз урнашты» образы, күчерелмә мәгънәсе белән сынлан-дыру булудан бигрәк, үзенә сыйдырган мәгънә төсмере ягын-нан кызык. «Урнашты» сүзе көзнең инде уртасы яки ахыры ж,итеп килүен, аның тулы хужд булып алганлыгын, әлеге көзнең авыр холыклы, шыксыз ел фасылы икәнлеген һәм тагын бик күп мәгълүматларны бирә. Образ буларак аның тирәнлеген, алыштыргысызлыгын аңлау өчен дәрестә махсус алым кулланырга — әлеге сүз урынына контекстта синоним булып килә торган башка фигыльләрне табып, куеп карарга була. «5Ңитте, килде» кебек фигыльләр, әлбәттә, «урнашты» сүзенә салынган мәгънә төсмерен биреп ж,иткерә алмый. Сүзтезмәләрне чагыштырып карау шунда ук әлеге үзен-чәлекне тоеп, тотып алырга ярдәм итә.

Шушы ук алымны өзектәге икенче образга карата куллан-сак, ягъни «тугайның баурына боз урнашты» гыйбарәсенә охшаш сүзтезмәләр уйлап карасак, шагыйрь вариантының көчен, көзнең салкынлыгы-шыксызлыгының иң югары дәрәж,әсен бирә алуын күреп була.

Яки шул авторның «Видагъ» шигыреннән:

Йөгереп-йөгереп

Туктаган,

Яулык болгап

Сыктаган,

Нәзкәй билем, исән бул! —

өзегендәге «сыктаган» сүзе дә, контекстта синоним булып килүче башка фигыльләрдән аермалы буларак, яшереп, эчкә йотып, күрсәтмәскә тырышып елауны аңлатучы мәгънә төсмере белән аерылып тора.

Еш кына сүз-образлар кеше күңелендә яши торган, билгеле ниндидер тәжрибәгә, мәгълүматка, төшенчәгә ишарә ясый, һәм әлеге сүз, укучыда ассоциацияләр тудырып, шагыйрь әйтеп бирмәгән зур нәтижәләргә китерә, зур мәгънәләр тудыра. Мәҫәлән, VII сыйныфта С. Хәкимнең «Әнкәй» шигы-ре өйрәнелә. Аның соңгы ике юлы болай:

161

Син һәркемгә очрыйсыңдыр, әнкәй, Мөлдерәмә килеш чиләгең.лларны укуга ук халыкның «тулы чиләккә очрасаң, юлың унар» дигән мәкале хәтергә төшә. Әнкәйнең һәркемгә мөлдерәмә чиләк белән очравы — һәр кешегә бәхет, уңыш теләп яшәве дигән нәтижә үзеннән-үзе күңелгә килә. Лирик герой артыннан без дә, әнкәйләрне башкаларга да изге теләк теләп яшәгәне өчен ныграк яратабыҙ, сагынабыз, хөрмәтлибез дип, гомумиләштереп куябыз.

Сүзләрнең контекстта төрле тирбәлешләргә-үзгәрешләргә дучар булуы нәтижәсендә туган образлар аерым чаралар, сурәтләү алымнары ярдәмендә ачыла: сүзнең күпмәгънәле-леге, чагыштыру, метафора, аллегория, сынландыру, литота, эпитет, синоним, антоним, омоним, сүз уйнату һ.б. Мәҫәлән, М. !Ж,әлилнең «Кызыл ромашка» шигырендә сынландырулар табигать сурәтен тудыра:

Иртәнге таң нурыннан Уянды ромашкалар. Елмаеп, хәл сорашып, Күзгә-күз каранлылар. Назлады жил аларны Тибрәтте ак чукларын, Таң сипте өҫләренә Хуш иҫле саф чыкларын.

Дәрдемәнд:

Йөрер бергә, көлер-уйнар идек без.

Бу көндә Сак белән Сок л ар кебек без,—

дип чагыштыра икән, сагынучы, юксынучы образын күз алдына китереп баҫтыра. Яки шул ук авторның икеюллыгына күз салыйк:

Тегәп моңлы күҙем күкнең йөзенә, Хикәят сөйләдем айның үзенә.

Биредә «моңлы күз» эпитеты да, «күк йөзе» метафорасы да лирик геройның сагышлы, ялгыз образын, «хикәят сөйлә­дем айның үзенә» сынландыруы чарасызлыкны (айдан башка хикәя сәйләр кеше юк), әлеге ялгызлыктан сагышлануның дәрәжәсен күрсәтеп тора.

Лирика күчерелмә мәгънәне сүз-сурәт сыйфатында киң файдалана. Ләкин еш кына тулы әҫәр күчерелмә мәгънәдә килеп, сүз-сурәт исә символга әверелә. Миҫал итеп Дәрде­мәнд нең «Кораб», «Яз чәчәге» кебек шигырьләрен китерергә булыр иде.Гомумән, лириканың гомумиләштерүләргә омтылуы бик күп образларны символик мәгънәдә аңлауга юл ача. Мәҫәлән, Г. Тукайның 1908 елда язылган «Өмид» шигыре реакция елларына мөнәсәбәттә, лирик геройның якты көннәр килүгә, фикернең караңгылык-түбәнлекне жиңәренә ышанып, өмет хисе белән сугарылган. Соңгы юлда «киҫмәк өстендә кара кош — иттифакый кунган ул» дигән юллар белән очрашабыз. Кара кош — Россия дә үл әтчел егенең билгесе, бу символ татар милләтенең Россия басымы, канаты астыннан чыгачагын иҫкәртә кебек.

Бигрәк тә гипербола, синоним, антонимнар ярдәмендә туган образлар хис-кичерешне тирәнәйтә, аның дәрәжәсе турында сөйли. Мәҫәлән, Р. Миңнуллинның «Шундый минем туган ягым!» шигырендәге «Ә басулар шундый биек — офыкка ук тиеп тора» гиперболасы соклану хисен арттыруга хеҙмәт итә. Йә булмаса Г.Тукайның «Пар ат»ында:

Сау бул инде, хуш, бәхил бул, и минем торган жирем, Мин болай, шулай итәм дип, төрле уй корган жирем,—

строфасында «сау бул инде, хуш, бәхил бул» синоним сүзләре, янәшә килеп, борчылу-кайгыруны тагын да тирәнәйтә.

Шигырьнең күләме һәр дәрестә форма үзенчәлекләренә игътибар итәргә мөмкинлек бирә. Кабатлаулар, чагыштыру-ялгаулар, риторик эндәш яки сорау, инверсия — барысы да шигырь мәгънәсе, хис-кичереш белән бәйле чаралар. Алар анализ барышында күҙәтелә, әҫәргә биргән төсмере билгеләнә бара. Мәҫәлән, Х.Туфанның «Ни булды сиңа?» шигырен алып карыйк. Шигырьнең һәр строфасы диярлек аерым юллар кабатлануына корылган. Беренчесендә «Син нигә уйчан бүген — Син, никтер, уйчан бүген» кабатлавы шигырьдәге кичереш белән бәйле. Идел нең уйчанлыгы лирик геройда борчылу хисе тудыра. Кабатлау шушы хиснең көчен, дәрә­жәсен күрсәтә. Икенче строфада «Ни булды, Идел, сиңа?» юлының кабатлануы әлеге борчылу хисен тагын да көчәйтә, әйтерсең лә Идел уйчанлыгының сәбәбен белмәү лирик геройга тагын да читенрәк. Өченчедәге «Яраса, сәйлә миңа» теҙмәҫен аерып, лирик герой әлеге сәбәпне әйтергә ярамаска да мөмкинлегенә игътибарны юнәлтә. Идел-ил борчуының сәбәбен әйтергә дә ярамый икән, ул борчуларны ничек таратып булсын! Лирик геройдагы борчылу хисе тагын да ҙурая...

Шул рәвешле, шигырьдәге кабатлау хис-кичерешне ачык-лый, аның дәрәжәсен бил гели, укучының игътибарын иң

162

мөһим урыннарга юнәлтеп тора. Башка чаралар да шулай. Мәктәп анализында мондый элементлар табыла, бәяләнә.

Шигъри сөйләмнең аерым закончалыклары бар. Ритм һәм рифмага ия булу шундыйлардан. Болар — лирик әсәрнең сыйфатын, камиллеген күрсәтүче билге дә. Шуңа күрә анализ вакытында рифма һәм ритмны күзәтү, аларның үзенчәлек-ләрен күрсәтү шигырь өйрәнүнең аерылмас әлеше булып тора. Бер яктан, рифма-ритм хис-кичереш образын тудыруда катна-ша. Шигырьдә өмет, сөю, бәхет белән бәйле хисләр чагыла икән, рифма-ритм әсәрне шатлык интонациясенә «көйли», аерылу, сагыну, кайгы, сагыш исә авыр, борчулы яңгырашта бирелә. Шулай лириканың формасы эчтәлек — хис ягын кабатлый, көчәйтә, тоярга, кичерергә мәжбүр итә. Икенче яктан, рифма-ритм, форма белән бәйле теләсә нинди кисәк кебек үк, авторның иждт стиле хакында сәйләп, шуны бәяләргә, башкалардан аерырга, аның үҙгә тавышын, моңын аңларга өйрәтә.