Драма әсәрләре белән эшләү

1. Драма тәренең үзенчәлекләре турында

«Драма — матур әдәбиятның мөстәкыйль бер тәре; тор-мышчан конфликтка, вакыигаларны геройларның эш һәм хәрәкәтләре аша ачуга корылган диалог һәм монолог форма-сында язылган сәхнә әсәрләре» (Әдәбият белеме сүзлеге. Төз.-ред. А.Г. Әхмәдуллин.— Казан: Татар. кит. нәшр., 1990.— 48 б.).

Драма әҫәренең башка төрләрдән аермасы бик зур. Еш кына аны әдәбият түгел, мөстәкыйль сәнгать тәре дип са-ныйлар. Төгәлләнмәгән, сәнгать тәре түгел, бәлки театр сәнгате өчен «чи» материал дип иҫәпләү дә яшәп килә. Бу аңлашыла да. Драма тәре бик үзенчәлекле сыйфатларга ия.

Драма әҫәренең төп үзенчәлеге шунда: ул сәхнә өчен языла. «Драма сәхнәдә генә яши, аннан башка ул тәннән аерылган ждн кебек»,— дип язган Н. В. Гоголь. Димәк, әлеге төр, укып кичерүдән бигрәк, карап кичерү өчен жайлашкан. Драматург тормыш турында сөйләми, ә бәлки шул тормышны хәрәкәттә күрсәтә. «Драма» сүзе килеп чыгышы ягыннан да грекча «хәрәкәт» мәгънәсенә барып тоташа. Монда проза әсәрләрендәге кебек сәйләп бирү, хикәяләү, ачык күренеп торган автор мөнәсәбәте, портрет, характеристикалар юк. Күп нәрҫә укучының фикерләү, күҙаллау сәлэтенә, хыял куәтенә бәйләнгән. Драматург вакыигаларны катнашучыларның үз-үзләрен тотышы, кул һәм йөз хәрәкәте, әйткән сүзләре белән «ясый». Шуңа күрә драма әҫәрен укыганда, без аны сәхнәдә уйнала торган итеп күз алдына китереп барабыҙ. Ләкин «хәрәкәтне уйнау» өчен тормышның гадәти атышын күрсәтү генә ж,итми.

Икенче үзенчәлек итеп драма әҫәренең нигеҙендә кар-шылык ятуын билгеләргә буладыр. Драма тормышның кар-шылыклы өзеген алып сурәтли, конфликт бөтен катна-шучыларны хәрәкәткә китерә, вакыигаларны үз янына туп-лый, холык-фигыльне ача. Кеше драмада киеренкелектә яши, шуңа күрә аның табигате дә бөтен тулылыгында ачыла.

Оченче үзенчәлек итеп драмада хис-кичерешләрнең тирәнлеген атыйбыз. Бу яктан драма лирик төргә якын, ләкин аннан аермалы буларак кичерешләр дәвамлы, вакыйгалар (Чиндә күренә.Дүртенче үзенчәлек шунда: драма әҫәрендә кеше образ-Мры гына хәрәкәт итә. Сөйләмнәре, үзара мөнәсәбәтләре, үз-увлөрен тотышлары, эш-хәрәкәтләре ярдәмендә алар автор әйтергә теләгән фикерне белдерәләр. Субъект (автор) драмада катнашмый, ул әҫәр эчендә яши.

Драма әҫәре бергәләп иждт итүне сорый. Автор уйланма-Оына актерлар, художник-композитор, режиссер һ.б. сәнгать

■ Йәлләренең дә хеҙмәте, укучы яки тамашачының күзаллавы и у шыла, һәм мәктәптә драма әсәрләрен өйрәнүнең ахыргы ваксаты — укучыларны әҫәр аңларга-анализларга өйрәтү генә Түгел, бәлки бу өлкәдә мәгълүматлы, зәвыклы тамашачы тәр- вияләү дә.

Драма әҫәренең тышкы билгеләре, теҙелеше дә башка тпрлордән үҙгә. Драматург кара-каршы сөйләшү (диалог) һәм искормәдән (ремаркалардан) файдалана, һәр әҫәр катна-Шучылар исемлегеннән һәм вакыйгаларның урыны, вакыты, ч.»р| ибе турындагы мәгълүматлардан башлана. Пьесаның һәр

■ ырдэсен һәм катнашучылар сөйләмен иҫкәрмәләр ачыклап он ра. Автор алар ярдәмендә күренеш һәм персонажлар, ишсыйгалар турында иң кирәкле мәгълүматларны хәбәр итә, исрсонажның хис-кичерешләрен билгели, аның күренүен һәм Югалуын күрсәтә.

Диалог — ике кеше сөйләшүе генә түгел, еш кына «автор

41» сөйләшү дә. Монда хәтта пейзаж, портрет та, әйләнә-

I ир.), башка персонажларга бәя дә бирелә, үтенү, үгетләү, таләп итү, киңәш бирү, аңлату, сорау, ялыну кебек төсмерләр ачык Күренеп тора. Шуңа сөйләшү тәэсирле, әйтелеше ягыннан бай пула. Кара-каршы сөйләм драмада ике вазифа үти: вакый­галар үҫешен бирә һәм катнашучыларны сурәтли, бәяли. Бу Вазифалар бербөтен булып, бәйләнештә бирелә.

Драматург сөйләүдән (монологтан) дә файдалана. Аның ярдәмендә сөйләүче үҙенең хыялларын, кичерешләрен, теләк-имтылышларын, фикерләрен, уйларын, икеләнүләрен ж,иткерә. К.айвакыт ул мәгълүматлар чыганагына әйләнә. Мәҫәлән, герой үҙенең чынлыкта кем булуын әйтеп куя.

Драма әҫәре вакыт ягыннан чикләнә, сәхнәдә тамаша өч сәгатьтән артып китмәҫкә тиеш:. Шуңа күрә биредә һәр күренеш, һәр вакыйга бәйләнештә, һәр күренеш бер үк шпсытта сәбәп тә, нәтижә дә булып тора. Мондый бөтенлек сюжет ярдәмендә туа. Драмада сюжетный, гадәти үҫеше һәрвакыт диярлек саклана, ул ж,ыйнак була. Чөнки геройлар вакыйгаларга тиз кереп, катнашып китәләр, һәрберсенең эш-хәрәкәте мотивлаштырылган. Экспозиция бик кыска булып, каршылыкта катнашучы якларның кемлеге, каршылыкның нигеҙе турында сөйли. Мәҫәлән, К. Тинчуринның «Американ» комедиясендә бер төркем студентлар сәүдәгәр Габдуллаждн кулындагы тарихи ярлыкларны алырга тел иләр. Шунда ук конфликтта катнашучы яклар: студентлар һәм байлар билге­ләнеп, гомуми характердагы белешмә бирелә. Каршылык тууның беренче адымы — төенләнеш. Искәндәрнең Амери-кадан килгән профессор кыяфәтендә байларга барырга карар кылуы комедиядә төенләнеш булып тора. Вакыйгалар үҫтере­лешендә каршылык хәрәкәте, аның сәбәпләре ачыла, кат­нашучы яклар хакында мәгълүматлар тирәнәйтелә. Муса белән Габдуллажднның үзара сугыша башлавы һәм Искән­дәрнең Габдуллажднга шарт куюы — комедиядә иң югары нокта. Каршылык Искәндәрнең ярлыкларны урлап качуы белән чишелә. Шул рәвешле, драма әҫәре каршылыкның чишелүе белән төгәлләнә.

Шунысы кызык: эпик әсәрдә хикәяләүгә мөрәж,әгать итү үткән турында сәйләү кебек тәэсир итсә, драманың сөйләшү һәм сөйләүләргә корылуы вакыйгаларны хәҙер бара торган, тамашачы күз алдында башкарылучы хәлләр итеп күрсәтә.

Без кыскача караган әлеге үзенчәлекләр драма әсәрләрен мәктәптә укыту методикасын билгели, мәктәп анализында иҫәпкә алына. Драма әсәрләрендә тормышның каршылыклы, конфликтлы өзеге аерып алына, шул каршылык хәрәкәт тудыра, барлык геройларны үз тирәсенә ж,ыя. Драма әсәрлә-ренең конфликты тарихи эчтәлеккә ия: геройлар арасындагы яки эчке кичерешләрендәге, бер герой күңелендәге каршы­лык лард а чорның иң мөһим, жөмгыятьне борчыган пробле­малары чагылыш таба. Конфликтның үсүен тәртипле күзәтү, ярдәмче каршылыклар аркылы төп конфликт хәрәкәте ар-тыннан бару әлеге проблемаларны күреп алырга, аңларга ярдәм итә. Проблема еш кына төп каршылыкның сәбәбе дә булып тора. Геройлар арасындагы каршылыклар аларның холкын бөтен тулылыгында ача, чөнки тормышның тыныч агышында түгел, нәкъ менә каршылыклар, авырлыклар килгән чакта кешенең башкалардан да, үзеннән дә яшереп яшәгән сыйфатлары ачылып китә. Шуңа да драма әҫәрен анализлаганда, конфликт үҫешен һәм герой характерларын янәшә куеп күзәтү, тикшерү яхшы.

130

димәк, драма әҫәрен анализлау юлы — автор артыннан Цру, ләкин ул юл, образлар бирелешен тикшерү белән кушы-п.ш, бергә эшләнергә тиеш. Төп конфликтның тууын һәм уоүен, ярдәмче каршылыкларның асылын өйрәнеп, укучылар |нр үк вакытта геройларның эш-гамәлләрен, тормыш пози-дияләрен, характерын да төшөнәләр.

Анализ ясалышын күзәтик. «Автор артыннан бару» — күренеш арты күренешне, пәрдә арты пәрдәне өйрәнү дигән |үв. Ьәр пәрдә һәм күренешләр эчендә ярдәмче каршылыклар цбыла. Алар әлеге каршылыкта катнашучы яклар, образлар, |Ларның эш-гамәлләре, үз-үзләрен тотышлары, характерлары Гурында сәйләтергә мөмкинлек бирәләр. Мәҫәлән, VI сый-НЫфта Г. Камалның «Беренче театр» әҫәре өйрәнелә. Әҫәр ЙР нәрдәдән, өч күренештән тора. һәр күренеш эчендә Ярдәмче каршылыкны һәм характерларны тикшереп карыйк. Ввренче күренештә Гафифә белән Вәли арасында каршылык пир. Аның эчтәлеге мондый: Гафифә белән Вәли театрга Вврырга ж,ыеналар. Вәли инде әҙерләнеп беткән, Гафифә исә Күлмәк сайлый, һич ж,ыенып чыгып китә алмый. Каршылык .4ендә Вәли образы ачыла башлый. Вәли гади гаиләдән ЧЫКкан, укыган егет, Хәмзә бай кызына әйләнеп, аларда тора. | I заманча уйлый, барлык хәлләр-вакыйгалардан хәбәрдар, ИЫВу канлы, һәр нәрҫәне уйлагач эшләп тә куя, шул ук вакыт-III ачык күңелле, ипле кеше. Гафифә — иркә генә бай кызы, . И1/1.1 утырырга күнеккән, шуңа күрә кеше арасына чыгарга МЛН, курка, бик озаклап сайлана-бизәнә, кыланчык. Шулай ими, каршылык — теләкләрдә: Вәлинең театрга ашыгуы һәм Гпфифәнең театрга барасы килмәү аркасында, Вәли белән Гафифә арасында туа. Гафифә, театрга бармаҫ өчен, оялуын м сәбәп итә, кеше аз була, димәк, кызык булмаҫ дип тә карый, §Стөнө күлмәге юклыгына сылтамакчы була. Ләкин каршы-М.11, аларның бергәләп театрга китүе белән чишелә, Вәли 1Н11..М Гафифә арасындагы ярату хисе каршылыкны чишә. Икенче күренештә ярдәмче каршылык Факиһә белән

(бибрахман арасында туа. Сәбәбе шул ук — театрга бару. Факиһә — лидер, бик ждтез, гайрәтле килен, аның кешедән б*р дә калышасы килми, көнчелек тә бар. Хәбибрахман исә — Ва [алыктан чыгып бетмәгән бай улы, бераз томана, буй-I ынучан, каршы төшеп үҙен яклый алмый, ул өйдә утыруны Ирвта, .жрен холыклы, беркатлы, хәйләкәр, ләкин хәйләсе дә й | тларныкы кебек. Бу каршылык та Факиһә белән Хәбиб-Мхманның театрга китүе белән чишелә, ләкин монысын инде Факиһөгә буйсыну хисе чишә.

131

Өченче күренештә Биби белән Фатих арасында каршылык бара. Фатих Хәмзә байның өйдәме-юкмы икәнен сорый. Биби әйтми. Чөнки Фатих Бибигә ошый, ләкин Биби аңа ышанып житә алмый. Моны белгән егет Бибине котырта, үчекли.

Шушы ук күренештә Хәмзә бай белән Биби арасында каршылык чыга. Хәмзә бай Бибидән риза түгел, аны аңгы-ралыкта гаепли. Биби исә Хәмзә байның һәрчак ачуланып, кычкырынып торуын яратмый. Бу каршылык Бибинең өйдә-геләр театрга киткәйне әйтүе белән чишелә.

Еш кына драма әсәрләрендә ярдәмче каршылыкларны төркөмләргә, бергә тупларга мөмкин. Бу вакытта әҫәр буенча киңрәк гомумиләштерүләр ясарга була, каршылыкларның үзенчәлеге әсәрдә күтәрелгән мәсьәләләрне аңларга да ярдәм итә. Мәҫәлән, 1, 2, 3 ярдәмче каршылыклар—матур, гадәти, гаиләдә яки егет белән кыз арасында була торган каршы­лыклар. Дүртенчесе — ямьсез, хуж,а белән хезмәтче арасын-дагы, бер кешене түбәнсетү, ж,әберләү белән бәйле каршылык.

Драма әҫәренең буеннан-буена төп каршылык турында сүз бара, вакыт-вакыт, һәр ярдәмче каршылык эчендә диярлек, әлеге төп каршылык әйтелә. Төп каршылыкны әсәрнең темасын ачыклап билгеләү ж,иңелрәк. Мәҫәлән, шушы ук пьесадан «Әҫәр ни турында?» дигән сорауга щавап биреп карыйк. Әҫәр беренче театр куелу турында. Шунда ук капма-каршы ике лагерь да, төп каршылык та күренә. Аның сәбә­бе — беренче театр куелу вакыйгасы икән. Бер яктан, Хәмзә бай театрны куйдырмаска йөри. Икенче яктан, аның бала­лары һәм якыннары театрга китеп бетәләр. Димәк, каршы­лык Хәмзә бай белән аның балалары һәм якыннары ара­сында булып чыга.

Төп каршылыкны тикшерү әлеге капма-каршы лагерь, бу очракта Хәмзә бай һәм аның балалары, якыннары хакында тулырак мәгълүмат бирә, аларның холык-фигылен, кеше­ләргә, дөньяга мөнәсәбәтен, яшәү рәвешен күрсәтә.

Шунысын да әйтергә кирәк: драма әҫәренең исеме һәр-вакыт диярлек тема белән бәйле була. Драма әҫәренең сәхнә өчен язылуы аның нәрҫә турында сөйләвен исемгә чыгара, исем үзенчәлекле реклама ролен дә үти, әсәрнең темасын алдан ук әйтеп куя.

Драма әҫәрендә хикәяләүче-әдип катнашмый, автор мөнә­сәбәтен, фикерен ачыклау, димәк, идеяне билгеләү катлаулы була. Ләкин язучы карашын әсәрне өйрәнү барышында каршылыкта да, драматургның геройларны сурәтләвендә дә, катнашучыларның теле аша да күрергә мөмкин, пьесаның 132

I "I.М п,|шы, әсәрдә нинди мәсьәләләр күтәрелүе дә шул турыда ш. Варыннан да ныграк әсәрнең соңгы пәрдәсе, төп

| щи лыкның ничек чишелүе язучы фикерен, идеясен

•топ тора. Яңадан үзебез анализлый торган әҫәргә әйлә-| айтыйк. «Беренче театр» Хәмзә бай балаларының һәм

шарының театрга китүләре белән төгәлләнә, театр куюгаКиршы көрәшкә чыккан Хәмзә берни әшли алмый, көлкегәI Язучы, каршылыкны шулай чишеп, нәрҫә әйтергә тел и«Беренче театр аңа каршы көрәшүчеләр булса да куелды,иршы кешеләр щиңелде, көлкегә калды»,— диме? Әйе,1Й. Драма әҫәрендә мондый шәхси (субъектив) идеядәннит объектив идея дә бик төгәл билгеләнә. Чөнки әсәрдәгепагерь, каршылыкның сәбәбе үк ниндидер гомумиләш-, ләргә, зур фикерләргә ишарә ясый.Исзнең әсәрдә Хәмзә бай белән балалары һәм якыннарыниндагы каршылык — яңалык белән иҫкелек арасындагыелек тартышның бер күренеше ул. Ләкин яңалык, ниндин и.1 киртәләргә очрамасын, барыбер ж,иңеп чыга, тормышшулай алга бара. Бу — әсәрнең объектив идеясе.Өлбәттә, без караган миҫал—«Беренче театр» әҫәре —| | чкенә, кыска пьеса, мәктәптә аны тулысынча өйрәнергәI. Зур, күләмле сәхнә әсәрләрен тикшергәндә исә, анализ"■ин төп пәрдә һәм күренешләрне, иң мөһим урыннарнымгIН.П1 ала белергә кирәк.Драма әҫәренең сәхнә өчен язылуы аның белән эшләүгә п и к тәэсир итә. Без, теләсә нинди сәнгать әҫәрен шартлы, ш М ш гадәти тормышка тәңгәл түгел, дибез. Ә инде театр­ам штыруга корылган драма шартлылыҡ алымнарын тагын ди киңрәк файдалана.

Ну, барыннан да элек, катнап1учыларны сурәтләүдә күренә. М,ра ма әҫәренең герое кайсыдыр ягы белән бүтәннәрдән Мрылып тора. Мәҫәлән, Галиябану — тирә-якта иң чибәр, Шуның өстенә уңган авыл кызы (М. Фәйзинең «Галияба­ну» ында), Хуж,а Насретдин — иң тапкыр һәм зирәк кеше (II. Исәнбәтнең шул исемдәге комедиясендә), Әлмәндәр карт — | ор һәм шат күңелле, кайгысы бар килеш тә көлә алучы (Т. Миңнуллинның «Әлдермештән Әлмәндәр»ендә). Ярдәмче | §ройлар да кайсыдыр сыйфатлары белән үзенчәлекле, гадәти гормыштагыдан арттырып, күпертеп, шул якны калкытып һироләләр. Мәҫәлән, «Беренче театр»дан Хәбибрахманның, юлы сабый» булса да, диван артына качып утыруы һәм, тичкан бар дигәч, сикереп чыгуы ваул күпертүнең, шарт-П.1 лыкның бер миҫалы түгелмени?!

133

Катнашучыларның холык-фигыле аларның сөйләменә чыга. Мәҫәлән, Хәмзә бай, гади сөйләм гыйбарәләре кысты-рып кына калмый, бик тупаҫ сөйләшә. «Кая, кил, нәрҫә терәлеп торасың», «Һай, бәдбәхет! Күҙең чыккан нәрҫә! Бар, кит, күҙемә күренмә»,— дип кычкыра ул. Хәмзә бай ике сүзнең берендә кемнедер сүгә, кемгәдер яный. Аның тупаҫ, надан, явыз холыклы булуы сөйләменә үк чыккан. Башка персонажларның да үз сәйләү рәвеше бар. Шуңа күрә мәктәп анализы катнашучылар сөйләменә аерым игътибар бирергә тиеш.

Драмада хәлләр-вакыйгалар да, портретлар, аңлатмалар, вакыт-урын да геройлар сөйләмендә ачыклана. Икенче бер геройның холык-фигыль сыйфатлары да башкалар сөйлә-шүендә күренә башлый. «Зинһар, тизрәк була күр! Әгәр каенатай кайтып керсә, аннары харап эш. Ничек итсә итәр, гомердә театрга жңбәрмәс»,—д и Вәли.

«Эти орышмас микән? Без чыгып киткәнче кайтып керсә генә ярар иде. Бармый калыр идек. Хатын ул әтинең гадәте начар икәнен белми. Беркөнне Гали хажд Гаптерахманы белән чәйгә кергән өчен дә колагымны шулай итеп борып алды. Күзләремнән утлар күренде»,—д и Хәбибрахман.

Катнашучылар еш кына сюжет үҫеше таләп иткәнгә түгел, бәлки язучы укучыга яки тамашачыга нидер аңлатырга теләгәнгә сәйләтәләр. Бу максаттан драматург ярдәмче геройлар да кертергә мөмкин. Мәҫәлән, без карый торган әсәрдәге Фатих шундыйлардан. Бу образ аша автор Хәмзә байның хезмәтчеләренә дә каты булуын, ләкин аларның да хуж,аны санга сукмавын күрсәтә. «Кеше бәйрәм итә дә итә, мин дә бераз бәйрәм итеп аласы иде. Һәммә кеше йөри дә йөри, мин генә тик ябылып ятам, миңа ни бәйрәм юк, ни ж,омга юк. Бәйрәм булды исә, ишек төбе сакла. Көне буе байга килгән бер кешене өйгә алып кер дә чәй эчерт, ж,омга булды исә, ишегалдында утын яр да кар көрә! Юк инде, бул­маҫ болай итеп»,—ди ул, ризасызлык белдереп.

Катнашучылар сөйләме драма әҫәренең жанр сыйфатла-рын калкыту ягыннан, көлке яки фаждгалелек тудыру өчен дә хеҙмәт итә. Мәҫәлән, Хәмзә байның мәдрәсәдә егылуын сәйләгән монологы, Вәли белән Биби арасындагы сөйләшү көлдерү өчен кирәк. Хәмзә байның «ж,ыен аңгыра беҙгә ж,ыелган» диюе аның үзенә бәя булып яңгырый.

Драмада ярдәмче образлар аерым әһәмияткә ия. Алар еш кына үҙәк геройның сыйфатларын ачыграк, калкурак сурәт-ләү өчен кирәк. Мәҫәлән, Г. Камалның «Банкрот»ында Гөл-| и Һан, Нәгыймә, Гафифә, Мәликә, Доктор образлары Сираж,ет-/ш и даирәсе, шәһәрдәге аксөякләр катлавы тормышын бик 1ГИ.1К чагылдыралар. Яки К. Тинчуринның «Американ»ында I 1лим гәрәй, Муса, Насих Николаевичлар Габдуллаждн ке-|" I чарнең чын йөзен, асыл сыйфатларын үзләрендә туплаган.

Шартлылык алымнары буларак, драма әҫәре кабатлаулар-'1мII иркен файдалана. Мәҫәлән, «Беренче театр»да Гафифә Вибине кислота алырга ждбәрүе, ә аның киез каталар кү-Юреп кайтуы хакында сөйли. Хәмзә бай исә Хәбибрахманны Чпсмәткә ждбәреп, улының киҫмәк күтәреп кайтканлыгын 'чин итә. Шул рәвешле, автор көлке тудыра, Хәбибрахманны ПиГж белән тигеҙләп куя.

Я исә икенче миҫал. Н. Исәнбәтнең «Хужд Насретдин» кимгдиясендә Ж,иһангирга филне алдыру өчен сорап башта Ахун бара, ул көлкегә калып кайтканнан соң, бу эш Хуждга |§клөтелә. Шулай кабатлау Хуждның тапкыр, зирәк булуы мисында да сөйли, килешеп яшәү мөмкин булмаганда, хәйләне ;ө жңгү кирәклеген дә иҫкәртә.

Драма тәре чамадан тыш арттыру, күпертү (гипербола, гро-|г( к) алымына еш мөрәжзгать итә. Катнашучылар биредә йә , I > чыккан надан, йә бик батыр (Идегәй кебек), йә бик үзсүз-И, гадел сурәтләнә, бу сыйфатлар гадәттән тыш калку бирелә.