Гальшаны сёння. Гісторыка-культурная спадчына Гальшан

Гальшаны (вёска Ашмянскага раёна Гарадзенскай вобласці). Размешчаны на левым беразе ракі Гальшанкі.

У Гальшанах захавалася першапачатковая планавальная схема селішча ў выглядзе дзвюх. перпендыкулярна перасякальных вуліц (зараз вуліцы Савецкая і Борунская). Вуліцы гэтыя з'яўляюцца часткай загарадных дарог на Ашмяну - Валожын і Баруны - Юрацішкі. Шырокі гандлёвы пляц змесцаваўся на скрыжаванні гэтых асноўных вуліц вёскі. Пляц і прылеглыя да яго вуліцы шчыльна забудаваны. Галоўнымі элементамі забудовы ў мінулым з'яўляліся гандлёвыя шэрагі і манументальны комплекс францысканскага касцёла і манастыра. І цяпер, нават з узвядзеннем двухпавярховых будынкаў сельсавета, клуба і крамы, якая вызначае роля ў кампазіцыі пляца засталася за храмам і гандлёвымі шэрагамі (часткова рэканструяваны).

У цэлым гісторыка-архітэктурная спадчына Гальшан займае прыкметнае месца ў гісторыі беларускага дойлідства. Яно ўяўляе выразныя прыклады палацавага, культавага, грамадзянскага і жылога будаўніцтва. Значнасць апошніх павялічваецца ў сувязі з добрай захаванасцю архітэктурна-планавальнай структуры селішча.

Гальшанскі касцёл францысканцаў - помнік архітэктуры стылю барока. Пабудаваны ў 1618 г., у сярэдзіне XVIII у. перабудоўваўся. Пабудова ўяўляе ў плане прастакутнік, падзелены на тры нефа. Галоўны фасад бязвежавы: яго асноўным дэкаратыўным элементам з'яўляецца фігурны франтон з валютамі. Блізкае архітэктурнае рашэнне адзначаецца і на заднім фасадзе, з боку алтарнага асяроддзя. Сцены дэкараваны пілястрамі, нішамі і прарэзаны вокнамі з фігурнымі завяршэннямі: сярэдні, найвялікі, неф касцёла перакрыты цыліндрычным зборам, бакавыя, паніжаныя, нефы - крыжовымі.

У інтэр'еры сцяны ўпрыгожаны ордарнай пластыкай, а ў верхняй частцы маюць балюстраду. Інтэр'ер касцёла захаваў з XVIII у. маляўнічую размалёўку плоскай сцяны алтара з ілюзорным эфектам апсіднага паўкружжа, як бы ўпрыгожанага пучкамі калон са складаным пераламаным антаблементам і скульптурнымі групамі. У першым нефе, бліжэй да алтара, захаваўся скульптурны надмагільны помнік П. Сапегі (скульптура цяпер перавезена ў музей АН БССР у Менску).

У радавой забудове Гальшан уяўляюць цікавасць каменныя жылыя хаты рамеснікаў і гандляроў. Як правіла, яны аднапавярховыя і пастаўлены тарцовым фасадам на вуліцу. Такая шчыльная група жылых хат у добрым стане робяць Гальшаны рэдкім для рэспублікі аб'ектам з шырокім і вельмі паказальным радавым асяроддзем XIX - пачала XX у. Гэта своеасаблівы музей "пад голым небам", які сабраў у сваёй экспазіцыі тыповыя прыёмы забудовы зямельных участкаў і традыцыйныя тыпы жылля, уласцівыя раёну гандлёвых пляцаў у невялікіх селішчах дарэвалюцыйнай Беларусі. Маляўнічасць гэтаму раёну надае і рака Гальшанка, якая працякае недалёка ад пляца. Ад ракі адкрываецца прыгожы выгляд на касцёл і двухпавярховыя карпусы манастыра (часткова разбураны ў 1832 г.).

Па дарозе ад касцёла да руінаў замка знаходзіцца капліца. Некатроыя крыніцы сведчаць, што яна пабудавана ў 1897 г. Магчыма, што XVIII-м стагоддзем датуецца драўляная скульптура ўсярэдзіне капліцы.