Математикан а, физкультуран а, iаламдовзаран а терминийн нохчийн-оьрсийн дошам
Билгалдаккхар. Вайна ма-хаъара, вайн махкахь къаьмнийн меттанаш Iаморна паргIато а, таронаш а елла. Меттан дошам меттан хазна ю. Ненан мотт — иза халкъан дахаран хазна ю. Мотт адамийн дахаран а, юкъараллин а, ойлаяран а, кхетаман а, Iилманан а, оьздангаллин а, говзаллин а, халкъан хьекъалан а уггаре а сийлахь-йоккха хазна ю. «Нохчийн меттан нийсаяздаран дошам» цIе йолу хIара книга 7 декъах лаьтта. И дакъош ду: 1/ дешхьалхе, 2/ дошам /словарь/, 3/ нох-чийн меттан нийсаяздаран коьрта бакъонаш, 4/ йозанехь сацаран хьаьркаш хIит-торан бакъонаш, 5/ нохчийн меттан дицлуш лаьттачу халачу дешнийн маьIнаш, 6/ нохчийн литературни меттан норманаш, 7/ математикан, физкультуран, Iалам-довзаран терминийн нохчийн-оьрсийн дошам.
Цу дакъойх лаьтташ болу нохчийн меттан дошам хIинца дуьххьар арахоьцуш бу. Кхо гIо дан декхар ду нохчийн мотт бакъонца дика Iамош а, вайн маттахь белхаш беш а болчарна массарна а: дешархошна а, студенташна а, хьехархошна а, журналиеташна а, артисташна а, яздархошна а, поэташна а, Iилманан белхахошна а. Цу гIуллакхан кхин цхьа маьIна а ду: нагахь хьехархошна Iилманан терминаш шайн къоман маттахь бакъонца нийса хууш ца хилахь, цаьрга ненан маттахь хьехалур яц математика а, физкультура а, Iаламдовзар а. Ненан меттанаш мас-санхьа а Iамо долийнчу кху муьрехь къаьсттина чIогIа оьшура вайна кху кепара яздина нохчийн меттан жайна. Цундела чIогIа мехала хета меттан хазна ларалун вайн меттан дошам а, иштта Iаламдовзаран а, математикан а, физкуль-туран а терминаш а, нийсаяздаран бакъонаш а, литературни меттан норманаш а, царах кхетар а, нийса пайдаэцар а. Кху балхо гIо дийр ду школашна а, дешаран заведенешна а, культуран белхахошна а.
Берийн бешахь математикан занятешна оьшу терминаш
йоккха — большая /-ой, -ое/
жима — маленькая /-ий, -ое/
еха — длиннее, длинный /-ая, -ое/
йоца — короче, короткий /-ая, -ое/
йохаллехь цхьабосса — одинаковые по длине
лакхара — верхний /-яя, -ее/
лахара — нижний /-яя, -ее/
кхосаберг /ю/ — треугольник
нийсасаберг /ю/ — прямоугольник
еакIовниг /ю/ — квадрат
биъсаберг /ю/ — четырехугольник
шуьйра — шире, широкий /-ая, -ое/
готта — уже, узкий /-ая, -ое/
лакхахь — выше, вверху
лахахь — ниже, внизу
лекха — высокий /-ая, -ое/
лоха — низкий /-ая, -ое/
локхаллехь цхьабосса — одинаковые по высоте
цхьаъ — один, одна, одно
цхьацца — по одному
цхьа а — ни одного, никто
хIумма а — ничто
дукха — много
кIезиг — мало
маса — сколько
оццул — столько
цхьанийсса — поровну
йоькъу материал /ю/ — раздаточный материал
йоькъучу материалца бен болх /бу/ — работа с раздаточным материалом
аьтту куьг /ду/ — правая рука
аьрру куьг /ду/ — левая рука
аьтту куьйга хIуманаш аьрру агIорхьара аьтту агIорхьа дIасаяхкар /ду/ — раскладывать предметы правой рукой слева направо
аьтту агIорхьа — справа
аьрру агIорхьа — слева
хьалхахь — впереди
тIехьахь — сзади герга — ближе, близко /герга ду/.
гена — дальше, далеко /гена ду/
кхидIа а – дальше
йохалла /ю/ — длина
шоралла /ю/ — ширина
локхалла /ю/ — высота
хIума, васт, кеп, фигура, куьце дегI — фигура /лат. вид, образ/
хьала — вверх
охьа — вниз
хьалхахьа — вперед
юханехьа — назад
аьтту агIор — направо
аьрру агIор — налево
алсам, сов — больше
кIезиг — меньше
юткъа — тоньше, тонкий /-ая, -ое/
стомма — толше, толстый /-ая, -ое/
стомма хиларехь цхьабосса — равны по толщине
стоммалла /ю/ — толщина
нийса ю — ракно
аса /ю/ — полоса, полоска
гIутакх /ду/ — коробка, коробочка
жIаьлинускал /ду/ — гриб
дошам /бу/ — словарь
дош /ду/ — слово
масалла /ю/ — количество
хIуманийн цхьанийсса йолу масалла /ю/ — равное количество предметов
дуьхьал /бIостанехьа/ дешнаш: еха - йоца, лекха - лоха, шуьйра - готта — противоположные слова: длинный — короткий, высокий — низкий, широкий — узкий
юкъ /ю/ — промежуток, середина, центр, интервал /лат./, пространство, расстояние
агIо /ю/ — направление, сторона, страница
цхьанийссаниг — эквивалент, равный
уггаре еха - самый длинный /-ая, -ое/
уггаре йоца — самый короткий /-ая, -ое/
бIаьрахьесап /ду/ — глазомер
бIаьрга юстар /ду/ — глазомер
угтаре стомма — самый толстый /-ая, -ое/.
уггаре юткъа — самый тонкий /-ая, -ое/
уггаре лекха — самый высокий /-ая, -ое/
уггаре лоха — самый низкий /-ая, -ое/
кхин а шуьйра — еще шире
кхин а готта — еще уже
кхин а лакха — еще выше
кхин а лаха — еще ниже
лахара хьала — снизу вверх
лакхара охьа — сверху вниз
аьрру агIорхьара аьтту агIорхьа — слева направо
аьтту агIорхьара аьрру агIорхьа — с правой стороны в левую сторону
гайтаман гIирсаш /бу/ — наглядные пособия
дIагайтаран материал /ю/ — демонстрационный материал
Iаморан говзаллин гIирсаш /бу/ — технические средства обучения
муцIара го /бу/ — овал /фр. яйцо — хIоа/
къастийна меттиг /ю/ — ориентир /шен гIоьнца меттиг къасто хIума/
меттиг къастор /ду/ — ориентирование, ориентировка
геометрически фигураш /ю/ — геометрические фигуры
шар /ю/ — шар
цилиндр /ю/ — цилиндр
юккъехь — посередине
йистехь — на краю
йистера — с края
уггаре йоккха — самый большой /-ая, -ое/
уггаре жима — самый маленький /-ая, -ое/
хIуманан кеп /ю/ — модель
хIуманан кеп кечъяр /ду/ — моделирование
тIехуле /ю/, экъа /ю/ — плоскость
кIира /ду/ — неделя
оршот /ю/ — понедельник
шинара /ю/ — вторник
кхаара /ю/ — среда
еара /ю/ — четверг
пIераска /ду/ — пятница
шот /ду/ — суббота
кIиранде /ду/ — воскресенье
селхана — вчера
тахана — сегодня
кхана — завтра
лама — послезавтра
де /ду/ — день
дийнахь — днем
буьйса /ю/ — ночь
буса, буьйсанна — ночью
делкъе /ю/ — полдень
делкъехь — в полдень
суьйре /ю/ — вечер
сарахь — вечером
майда /ю/ — площадь, площадка
лакхара са /бу/ — верхний угол
лахара са /бу/ — нижний угол
аьрру йист /ю/ — левый край
аьтту йист /ю/ — правый край
лахара йист /ю/ — нижний край
лакхара йист /ю/ — верхний край
экологи, Iаламан цIа /ду/ — экология /греч. дом., жилище, родина + понятие, слово, учение/
стоьлан йохалла /ю/ — длина стола
стоьлан шоралла /ю/ — ширина стола
хьакхавалар, хаадалар /ду/ — ощупь
кехатан тIехуле къастор /ду/ — ори-ентировка на плоскости листа
дукхаллехь цхьанийсса йолу тайп-тайпана хIуманаш ган а, уьш къамелехь билгалъяха а бераш Iамор /ду/ — учить детей видеть равное количество разных предмеов и отражать это в речи
дийна хIума 2-на, 4-а нийсачу дакъош-ка екъа а, иза къамелехь билгал-даккха а Iамор /ду/ — научить детей делить целое на 2 и 4 равные части и отражать это в речи
ах — половина
эхан ах, доьалгIа дакъа, деаннах цхьа дакъа /ду/ — четвертая часть, одна из четырех частей
шиннах цхьа дакъа /ах/ — одна из двух частей /половина/
2-ра 5-нга кхаччалц долчу терахьийн масалла берашна йовзийтар /ду/ — познакомить детей с количеством чисел от 2 до 5
дийнна хIума цуьнан декъал йоккха ю /сов ю/ — целое больше его части
дакъа хIуманал жима ду /кIезиг ду/ — часть меньше целого
7-нга кхаччалц рогIаллин терахьдешан маьIна гучудаккхар /ду/ — раскрыть значение порядковых числи-тельных до 7
хьалхара, шолгIа, кхоалгIа /гIутакх/ — первая, вторая, третья /коробка/
сийна — сйний
цIен — красный
можа — желтый
кIиранан денойх болу берийн кхетам билгалбар, нисбар /ду/ — уточнить представления детей о днях недели
10-нна юккъехь цхьа терахь кхечул масанна сов ду я кIезиг ду — какое из двух чисел на сколько больше или меньше другого в пределах 10
йохаллехь, шораллехь, локхаллехь хIуманаш вовшашца юста берашна шардар /ду/ — упражнять детей в сопоставлении предметов по длине, ширине и высоте
геометрически фигураш: го, муцIара го, еакIовниг, нийсасаберг, кхосаберг — къасто а, церан нийса цIерш яха а берашна хаар чIагIдар /ду/ — закрепить умение детей различать и правильно называть геометриче-ские фигуры: круг, овал, квадрат, прямоугольник, треугольник
дагалацам /бу/,
диццадалар /ду/
эс /ю/ — память
тидам /бу/— внимание
тидамалла /ю/, тидам хилар /ду/ — наблюдательность
берийн тидам хилар, дагалацам кхиор /ду/ — развивать у детей наблюдательность и память
берийн бIаьрахьесап кхиор /ду/ — развивать у детей глазомер
бIаьрахьесап — меттиган юкъ бIаьрга къасто аьтто бен хьуьнар /ду/ — глазомер — способность определять расстояние на глаз
герггара юкъара терахьаш /ду/ — смежные числа
10-нна юккъехь терахьийн дагардаран рогIалла берашна йовзийтар /ду/ — ознакомление дстсй с последовательностью счета чисел в пределах 10
нийса а, духанехьа а дагардар шардар /ду/ — упражнять счет /счисление/ в прямом и обратном порядке
арифметически задачаш хIитто бераш Iамор /ду/ — учить детей составлять арифметические задачи
задачан дIахIоттамах бераш кхетор /ду/ — познакомить детей со структурой задачи тIетоха, тIерадаккха, хир ду бохучу дешнех пайдаэца бераш Iамор /ду/ — учить детей пользоваться словами прибавить, вычесть, получится
фланелеграф /ю/ — кхосаберг, еакIовниг, биъсаберг, нийсасаберг тIелато оьшу хIума /ю/ — фланелеграф