Даданыя члены сказа

Ссловы ці спалучэнні, якія не ўваходзяць у структурную схему, а звязваюцца з галоўнымі членамі або паміж сабой адным з відаў падпарадкавальнай сувязі, выражаючы пэныя сінтаксічныя адносіны і пашыраючы структурны і семантычны аб’ем сказа.

Паводле:

1. Іх выражэння: марфалагізаваны і немерфалагізаваныя

2. Семантыкі: тыповы (адназн.) і сінкрэтычныя (сумяшчаюць некалькі значэнняў: птушка сядзела на верхавіне старой ліпы за агародам).

3. Колькасці сувязей з 1, 2 і з аслабленай

4. Удзелу ў структурнай схеме: факультатыўныя (характэрны для двухсастаўных членаў сказа) і абавязковыя (аблігаторныя – характэрны для аднасастаўных членаў сказа).

Размежаванне членаў сказа:

1. Размяшчэнне у сказе, парадак слоў

2. Замена немарфалагізаванага члена сказа марфалагізаваным

3. Аднародныя марфалагізаваныя члены сказа і немарфалагізаваныя – адны і тыя ж члены сказа

4. Перавага пытанням да членаў сказа

5. ! лексічна-граматычнае значэнне залежных слоў

Дрэвы над рэчкай (азначэнне) шумяць галінамі.

Чытанне (чаго?) кніг, выезд (адкуль?) з горада.

Азначэнне

Даданы недэтэрмінаваны, прысубстантыўны член сказа, які абазначае непрэдыкатыўную прымету прадмета, названага азначаемым словам.

Дапасаваныя і недапасаваныя

Простыя, складаныя і састаўныя.

Прыдатак – азначэнне, якое выражана назоўнікам і дапасуецца да азначаемага слова ў сказе.

Дарога – шэрая нітка з вузламі памяці.

Не з’яўляюцца прыдаткам сінанімічныя (сцежкі-дарожкі), антанімічныя (пытанне-адказ), асацыятыўныя спалучэнні (хлеб-соль); складаныя слова і тэрміны (генерал-майор, дом-музей), складаныя словы з першай часткі – ацэначнае слова (гора-кіраўнік).

Размежаванне прыдатка і паясненага слова

Прыдатак называе характарыстычную якасць (дзед-жабрак прачнуўся рана); можа быць заменены прыметнікам (вецер-север мяце); выступае відавочнай назвай прадмета (пташкі-ластаўкі ляталі); звычайна постпазіцыйны да паясняльнага слова (шумяць вербы-чараўніцы); не дапасуецца да адзначэння і выказніка (зноў балючая праўда-вужак…).

Дапаўненне

Даданы член сказа, што абазначае прадмет ці з’яв, у дачыненні да якіх ажыццяўляецца дзеянне або праяўляецца прымета.

Марфалагізаваныя і немарфалагізаваныя

Простыя і складаныя

Дэтэрмінаваныя і недэтэрмінаваныя.

Недэтэрмінаваныя:

• Прыдзеяслоўныя (прамыя, ускосныя)

• Прыіменныя (прысубстантыўныя і прыад’ектыўныя)

• Прыадвербіяльныя (простыя і складаныя)

Акалічнасць

Даданы член сказа, што абазначае характар дзеяння і розныя абставіны, пры якіх адбываецца дзеянне, прыяўляецца прымета, існуе з’ява, названая паясняльным словам або арганізаваныя шляхам спалучэння розных слоў.

Марфалагізаваныя (прыслоўе) і немарфалагізаваныя

Недэтэрмінаваныя і дэтэрмінаваныя (стаяць толькі ў пачатку і адносяцца да ўсяго сказа, часцей за ўсе гэта акалічнасці месцу і часу).

Простыя і складаныя.

Акалічнасць: часу, месца, прычыны, мэты, умовы, уступкі, спосабу дзеяння, меры і ступені, мадальная (сапраўды падумаў), адпаведнасці (паступіў па-своему), сумеснасці (піць разам), па асобнасці (хадзіць па двое, збірацца па трое), стану (ісці з сумным тварам), абмежавальныя (знешне ветлівы, знешне прыгожы).

! Увага

Ен прыехаў павучыцца (акалічнасць мэты).

Прывучыліся яны хадзіць па горных сцежках (дапаўненне).

Ен папрасіў госця пасадзіць (аб’ектны інфінітыў) дрэва на памяць (дапаўненне).

У гэтых выпадках інфінітыў не з’яўляецца выказнікам.

Камунікатыўная парадыгма – сістэма варыянтаў выказвання, якія ўтвораны на аснове аднаго і таго ж сказа.