51.Класіфікац фразеао зварот паводле ступ злітн кампанентаў.

Семантычная класіфік акад В.У.Вінаградава (3 групы паводле семант.злітн.):

Ідыёмы, або фразеал.зрашчэнні – гэта такія цэласн., семантычна непадзельн. адзінкі, сэнс якіх не выводзіцца з сумы знач. састаўных кампанентаў. Поўн.страта першапач. знач. слоў. Камп. зліліся ў адно сэнс.цэлае. Біць бібікі (лынды).

Фразеал. адзінствы – гэта такія семантычна непадзельн. адзінкі, сэнс якіх часткова матываваны знач.састаўных элементаў. Камп. поўнасцю не страцілі першапач. знач. Ужыв. з пераносн. сэнсам і ў пэўн.ступені абумоўлів. знач. Муціць ваду (ускладняць, заблытваць справу) і муціць ваду ў рацэ; апусціць рукі (страціць надзею) і апусціць (паднятыя) рукі.

Фразеал.злучэнні – такія ўстойлівыя звароты, якія не маюць цэласнага сэнсу. Знач. вынікае са знач. кампанентаў.

Ад свабодных словазлучэнняў адрозніваюцца тым, што ўключаюць словы са свабодным і фразеалагічна звязаным знач.: мець значэнне, прыняць рашэнне, акінуць вокам, браць пад увагу.

Фразеалагізмы не размяркоўваюцца па лексічна-граматычных разрадах – часцінах мовы, а толькі суадносяцца паводле з імі паводле значэння і сінт.функцыі.

дзеяслоўныя – згубіць галаву, за пояс заткнуць.

назоўнікавыя – альфа і амега (аснова чагосьці), апошняе слова.

прыметнікавыя – з вузел (ростам), на адзін твар.

прыслоўныя – на адной назе (вельмі хутка), за светам (далёка)

займеннікавыя – і ўсё такое (гэта і падобнае да гэтага); як адзін (усе без выключэння)выклічнікавыя – вось табе і на! што за ліха!

54 Прыказкі (прымаўкі). Крылатыя выслоўі. Перыфразы.

Парэміялогія- раздзел мовазнаўства, прысвечаны вывучэнню і класіфікацыі прыказак, прымавак, дэвізаў, слоганаў, афарызмаў , загадак, выслоўяў, асноўным прызначэн якіх з'яўл кароткае вобразнае вербальнае выраз традыц каштоўнасцяў і поглядаў, заснаван на жыццёвым вопыце групы, народа і т. п.

Прыказка – трапнае народн выслоўе з павуч зместам: каля вады номочышся, кал агню апячэшя;дай божа ў доб час сказаць, а ў нядобры памаўч.

Крылатыя выразы (афарызмы) – гэта ўстойлівыя трапныя выслоўі выдатных людзей розных часоў.

Мой родны кут…мілы! (Я.Колас); Мне сняцца сны аб Беларусі. (Я.Купала)

Перыфразы – апісальныя назвы асобных прадметаў і з’яў, якія ўжываюцца замест слоў, што іх называюць, напрыклад: край блакітных азёр – Беларусь;другі хлеб – бульба; беларускі шоўк – лён. Прымаўка –ужываецца ў пэўн сітуацыі(паўшрў па шэрсць, а вярнуўся стрыжаны)

55. Марфемы як значныя часткі слова. Тыпы і семантыка марфем.

Марфема – найменшая частка слова з пэўным значэннем. Увах:корань і афіксы: прыст, суф, інтэрфікс, флексія, постфікс. Складаюцца: гукі.

Марфемiка – раздзел мовазнауства, у якiм вывучаюць марфемы, iх тыпы, прынцыпы выдзялення.(Белаваты-3 марфемы; Бел- колер снегу, малака; -ават-непауната дзеяння;-ы-(адз.л., м.р., Н. скл.)

Варыянты марфемы, або морфы – вiдаiзмяненнi марфемы, якiя назiраюцца у формах слова або у розных словах.(У вынiку гicт. I пазiц. чаргавання)Сады- у садзе-сажанец*3 варыянта параневай марфемы(сад-,садз-, садж-)

Марфемы: 1.корань(абавязковая марфема)2.афiксы(неабазков.)- прыстаука або прэф,кс,суфiкс, кончатак або флексiя, постфiкс, афiкс

Каранев марфемы могуць быць свабодн.i звяз., афiксальныя – толькi звязаныя.

Флексія – змен.сл.марф,якая ўтвар.гр.формы слова і служ.для сув.яго з інш.словамі ў сказе. Аснова – частка слова без канч, якая выражае яго лекс.значэнне. Простыя (вытв(кор+аф) і невытв (кор)) і складаныя. Корань – марфема, выражае агулнае лексічнае знач-не роднасных слоў. (сваб і звязан). Прыстаўка (прэфікс)- знаходз у асн перад кор. Суфікс – знаходз у аснове пасля кораня. Постфікс – пасля канчатка або формаўтв.сф (ся-ца-цца-це-сьці). Інтэрфікс – злучае простыя асновы ў складанай.

Аффіксы= словаўтваральныя(дзед-прадзед) і формаўтваральныя (гаварыць-гаварыў)

Сiнанiмiчныя афiксы-маюць сiнтаксiчн.значэнне з аднолькавай утвар. асновай(зiм-ов-ы*зiм-н-i;вясн-ов-ы*вясен-н-i); 2. Аманiмiчныя афiксы- маюць аднолькавае гучанне, але адрознiваюцца значэннем(баянiст, танкiст, галасiсты, балоцiсты);3. Антанiмiчныя афiксы- маюць антанiмiчнае знач.(за-йсцi*вы-йсцi,под-плыць*ад-плыць)

56.Марфемы як значн часткі слова. Марфема – найменшая частка слова з пэўным значэннем. Увах:корань і афіксы: прыст, суф, інтэрфікс, флексія, постфікс. Складаюцца: гукі

Суфікс – марфема, якая далучаецца да кораня ці вытворнай асновы і служыць для утварэння новых слоў: хата – хатні. Суфіксы могуць утвараць і формы слоў: а) форму прошлага часу дзеяслова: хадзі – л - а. б) форму вышэйшай ступені прыметнікаў і прыслоўяў: вясёлы – весялейшы.Тыпы афіксаў у дачыненні да кораня: 1) прэфікс – марфема, якая знаходзіцца перад коранем; яна ў бел. і рус. Мовах прыстаўляецца да цэлага слова, не змяняючы яго як часціну мовы, таму яе называюць прыстаўкай: адысці, падысці, падклас. Прэфіксы найчасцей утвараюць новыя словы: дзеясловы, прыметнікі, назоўнікі, прыслоўя. 2) постфікс – марфема, якая знаходзіцца пасля кораня. Постфіксы – гэта суфіксы і флексіі, а таксама словаўтваральныя элементы. Флексія – службовая марфема, якая “завяршае” (канчае) афармленне словазменнай часціны мовы і паказвае на сінтаксічныя адносіны гэтага слова да іншых у словазлучэнні і сказе; звычайна флексіі знаходзяцца на канцы зменнага слова, таму і атрымалі назву канчаткі. Конфікс – несуцэльная службовая марфема (прэфікс + постфікс): пасынак, суразмоўнік. Інтэрфікс (“паміж”) – службовая марфема для сувязі каранёў у складаным слове: часопіс. Да інтэрфіксаў часам залічваюцца і г.зв. пракладкі паміж коранем і ўтваральнымі суфіксамі: шліфава – (ль) – шчык. Афіксы адрозніваюцца таксама паводле асаблівасцяў іх выкарыстання ў пэўны перыяд развіцця мовы: адны з іх актыўна выкарыстоўваюцца пры ўтварэнні слоў і формаў, іншыя – рэдка, а некаторыя зусім не ўжываюцца. Прадукцыйныя (суфіксы назоўнікаў –осць- , -нік- і інш.). Малапрадукцыйныя (-ір- і інш.). Непрадукцыйныя (-л-а, -б-а). Афіксоіды (лац. аffixus 'прымацаваны, падобны да афіксаў') – такія каранёвыя марфемы складаных слоў, якія па сваёй функцыі набліжаюцца да суфіксаў (суфіксоіды: філо-лаг, біё-лаг) і прыставак (прэфіксоіды паў-круг, паў-месяц.). Аснова – частка слова, якая выражае яго канкрэтнае лексічнае значэнне.

57.Марфалаг і немарфалаг спосабы утвар слоў. Афiксацыя – утвар.новых слоу шляхам далучэння да утвар.асновы або да утваральнага слова розных афiксау.Афіксацыя ўласціва індаеўрапейскім мовам.

МАРФАЛАГІЧНЫЯ:

Словаўтваральны спосаб – адзінка класіфікацыі ў словаўтварэнні, якая аб’ядноўвае словы з адным відам слоаўтв.афікса.

Суфікс.спосаб – далучэнне суфікс (сад-садоўнік,мудрэц). Прыставачны- далучэнне прыстаўкі (падгрупа, прадзед). Прыставачна-суфіксальны – прыст і суф (прыгарадны, узлесак). Постфіксальн – далуч.постфікса (брацца, хтосьці).

Складанне – аб’ядн.дзвюх ці больш асноў цэлых слоў (лесатундра, шкловалакно,лесастэп). Суф-складаны – склад.у спалуч.з суф.спосабам (байкапісец, левабярэжны). Зрашчэнне – 2 словы, звяз.падпар.сувяззю, аб’ядн.у адно. (мімаволі, малазразумелы). Абрэвіяцыя (склад-скар.словы або абрэвіятуры (БДУ, ЛіМ).

НЕМАРФАЛАГІЧНЫЯ

Марфолага-сінтаксічны спосаб – пераход адной часціны мовы ў другую (хворы, рабочы,вядомы і г.д.)

Лекс-семант.спосаб – расшчапленне значэння мнагазн.слова, у выніку атрым.словы-амонімы (гасцінец-гасцінец/ліст-ліст).