13. Дзейнік, яго роля ў структурнай схеме сказа і спосабы выражэння. (54)

Да галоўных членаў сказа адносяцца дзейнік і выказнік. Яны ўтвараюць граматычную аснову сказа і выражаюць яго асноўны сэнс.

У двухсастаўным развітым сказе выдзяляец-ца састаў дзейніка і састаў выказніка. Састаў дзейніка ўтвараецца з дзейніка і даданых членаў сказа, якія адносяцца да яго (цёплы туман). Састаў выказніка ўтвараецца з выказніка і за­лежных ад яго даданых членаў сказа. Дзейнік – галоўны член сказа, звычайна аба-значае суб'ект дзеяння (хто або што ўтварае дзеянне.Дзейнік можа абазначаць аб'ект. Але гэта такі аб'ект, на які дзеянне не накіравана, а сам аб'ект з'яўляецца вынікам дзе­яння і знешне набывае форму дзейніка (назоўны склон, адзіночны ці множны лік). Можа быць выражаны назоўнікам, займеннікам, субст. прым., дзеепрым., ліч., нязменнымі формамі і словамі(інф.),спалучэннямі слоў (фразеалагізмы, сказы, сінт. непадзельныя спалучэнні).Дзейнік можа абазначаць дзеянне як яго назву; гэта дзейнік-інфінітыў: Вучыцца — не шкодзіць.Дзейнік можа быць простым, складаным і састаўным. Просты дзейнік выражаны адной словаформай, складаны — некалькімі. Просты дзейнік можа быць ускладненым, калі вы-ражаецца спалучэннем аднолькавых ці сінанімічных слоў: Лістапад, лістапад, лістапад асыпае рабінавы град (Хв.); Сцежкі-дарожкі нашы сышліся, жыць не­разлучна мы пакляліся (Ал.).Складаныя дзейнікі выражаюцца спалучэннямі слоў. Такія спалучэнні часцей складаюцца з лічэбніка,займенніка ці назоўніка (як правіла, у форме назоўнага склону, але ў асобных словазлучэннях, звычайна лічэбнікавых, сустракаецца ўскосны склон) і залеж­ных слоў (без прыназоўніка або з прыназоўнікам).Састаўны дзейнік — спалучэнне інфінітыва (дзеяслоўнай звязкі) з назоўнікам, прыметнікам, парадкавым лічэбнікам, займеннікам.

14. Выказнік, яго роля ў выражэнні прэдыкатыўнага значэння сказа. Тыпы выказнікаў. (55)

Выказнік — галоўны член сказа, звычайна абазначае дзеянне, якое ўтварае суб'ект. Выказнік можа абазначаць прадмет, а таксама прымету, якой валодае прадмет: Лес — жывая вопрат-ка зямлі, яе музыка (I. Н.); Ночы ўлетку прыгожыя. Паводле структуры выказнікі падзяляюцца на простыя, састаўныя і складаныя. Просты выказнік выражаецца адной словаформай, у якой заключаецца яго лексічнае і граматычнае значэнні. Просты выказнік можа ўскладняцца шляхам паўтарэння двух аднолькавых або блізкіх па значэнні слоў (ускладнены выказнік): Жоўта-чырвонае лісце падае, падае з дрэў (Маш.); Пацяклі-паплылі за гада-Mi гады (Куп.).Простыя дзеяслоўныя выказнікі часцей за ўсё выражаюцца дзеясловамі абвеснага, умоўнага і загадна­га ладу.Для выражэння простата дзеяслоўнага выказніка іншы раз ужываецца форма інфінітыва: Садок са-дзіць — жыццё харашыць (Прык.); Век пражыць — не поле перайсці (Прык.).

У ролі простата іменнага выказніка могуць высту­паць словы розных часцін мовы, акрамя дзеяслова. Часцей за ўсё такія выказнікі выражаюцца: прыметнікамі (поўнай і кароткай формай). Акрамя гэтага, простыя іменныя выказнікі могуць выражацца дзеепрыметнікамі, прыслоўямі, выклічнікамі і гукапераймальнымі словамі. У састаўным выказніку лексічнае і граматычнае значэнні выражаюцца ў двух кампанентах: лексічнае — у асноўным кампаненце (выказальным слове), а граматычнае — у дапаможным кампаненце (звяз-цы); звязка каардынуе граматычную сувязь выказальнага слова з дзейнікам. У ролі звязак звычайна ўжываюцца асабовыя фор­мы дзеясловаў быць, стаць, хацець, пачаць, з'яўляцца, жпдаць, зрабіць, магчы і інш., а таксама прыметнікі 1><к), гатоў, дзеепрыметнікі вымушаны, абавязаны. 1н-МП.І раз звязкі выражаюцца мадальнымі словамі трэ-(III, нельга, варта, немагчыма. Ролю выказальных слоў V i астаўным выказніку могуць выконваць як дзеясло­вы, так і іменныя часціны мовы. На гэтай падставе састаўныя выказнікі дзеляцца на дзеяслоўныя і іменныя.Састаўныя дзеяслоўныя(пачалі падаць) выказнікі складаюцца з выказальнага слова ў форме інфінітыва і звязкі, выражанай часцей асабовымі формамі дзеясловаў. Састаўны іменны(выдалася марознай) выказнік складаецца з выказаль­нага слова ў форме іменных часцін мовы і дзеяслоўнай звязкі. Складаны(павінен быць гаспадаром) выказнік складаецца з трох і больш кампанентаў.