5.Словазлучэнне, яго тыпы. Віды сувязі ў словазлучэннях.

"Словазлучэнне – гэта спалучэнне слоў, якое арганізавана па законах пэўнай мовы і выражае якое-небудзь паняцце, хоць і складанае, але здольнае служыць яго абазначэннем. Гэта свабодны эквівалент фразеалагічнай адзінкі." (В.У.Вінаградаў) Словазлучэнне ўтвараецца на аснове падпарадкавальнай сувязі, суадносіцца са словам, выконвае намінатыўную функцыю і з'яўляецца будаўнічым матэрыялам для сказа.

Словазлучэнне – сэнсава-граматычнае аб’яднанне двух ці больш знамянальных слоў, паміж якімі выражаюцца розныя граматычныя адносіны.(намінатыўная адзінка)

Словазлучэнне складаецца з галоўнага і залежнага кампанентаў. Паміж кампанентамі словазлучэння выражаюцца сэнсавыя (сінтаксічныя) адносіны, якія адлюстроўваюць яго граматычнае значэнне: аб'ектныя (есці ягады, кпіць з сябра), суб'ектныя (спеў салаўя, куплены мной), атрыбутыўныя (мастацкі твор, вымытае акно), акалічнасныя (жыць у горадзе, прыехаць апоўначы, вельмі задаволены, падпісаць на памяць, плакаць ад сораму), камплетыўныя (стаць героем, трэба падумаць).

У адпаведнасці з тыпам семантыка-сінтаксічнай злітнасці кампанентаў вылучаюць сінтаксічна свабодныя і сінтаксічна непадзельныя словазлучэнні. Сінтаксічна свабодныя словазлучэнні складаюцца з лексічна самастойных кампанентаў, кожны з якіх з'яўляецца асобным членам сказа: гартаць часопіс, даўні сябар. У сваю чаргу, сінтаксічна непадзельныя словазлучэнні маюць у сваім складзе кампанент з аслабленым лексічным значэннем і выступаюць у ролі аднаго члена сказа: некалькі яблыкаў, мець надзею.

Паводле структуры словазлучэнні бываюць простыя і складаныя. Простыя словазлучэнні складаюцца з двух кампанентаў – галоўнага і залежнага, пры гэтым адзін з іх можа быць выражаны сінтаксічна несвабодным ці фразеалагічным словазлучэннем або аналітычнай формай слова: ураджайны год, прыняць удзел у конкурсе, быць белай варонай, выканаць найбольш паспяхова. Складаныя словазлучэнні ўключаюць больш чым два кампаненты: напісаць роднай сястры, доўгія зімовыя вечары.

Лексіка-граматычны разрад словазлучэння вызначаецца ў адпаведнасці з тым, якой часцінай мовы выражаны галоўны кампанент. Словазлучэнні бываюць назоўнікавыя (вітанне вясны), прыметнікавыя (вельмі прыгожы), займеннікавыя (нешта незвычайнае), лічэбнікавыя (трое з нас), дзеяслоўныя (адмовіцца ад сустрэчы), прыслоўныя (вельмі якасна). Словы ў словазлучэннях звязваюцца трыма відамі сінтаксічнай сувязі — дапасаваннем, кіраваннем, прымыканнем.

Дапасаванне — від сінтаксічнай сувязі, калі зале-жнае слова прымае тую форму, што і галоўнае. Так, у словазлучэнні глыбокі снег залежнае слова глыбокі мае адзіночны лік, мужчынскі род, назоўны склон, як і назоўнік снег; на высокім дрэве — залежнае слова высокім дапасуецца да назоўніка (на) дрэве у адзі-ночным ліку, ніякім родзе, месным склоне; першая сустрэча — залежнае слова першая дапасуецца да на-зоўніка сустрэча ў адзіночным ліку, жаночым родзе, назоўным склоне. Дапасуюцца да галоўнага слова, назоўніка, у родзе, ліку, склоне, а ў множным ліку — толькі ў склоне прыметнікі, займеннікі, парадкавыя лічэбнікі, дзеепрыметнікі.

Кіраванне — від сувязі, пры якой галоўнае слова патрабуе пастаноўкі залежнага слова ў форме пэўнага ўскоснага склону. Кіруюць звычайна дзеясловы, але ў пэўных. выпадках гэта могуць рабіць і назоўнікі, і прыметнікі, і прыслоўі. У словазлучэнні паліваць кветкі дзеяслоў паліваць патрабуе ад назоўніка кветкі формы вінавальнага склону: паліваць што?—кветкі; загадчык магазіна — назоўнік загадчык можа спалу-чацца толькі з формай роднага склону: загадчык ча-г о? — магазіна; высока ў небе — прыслоўе высока па­трабуе меснага склону: высока ў ч ы м? — у небе. Kj-раванне бывае прыназоўнікавае (знаёмы з дзяцінства, уважлівы да людзей) і беспрыназоўнікавае (абшары палёў, служыць народу).

Прымыканне — від сувязі, пры якой залежнае сло­ва звязваецца з галоўным толькі па сэнсу. Прымы-каюць, звычайна да дзеясловаў, нязменныя словы — прыслоўі, дзеепрыслоўі, інфінітывы: размаўлялі гучна, чытаць седзячы, просьба застацца.