5. Развитие литературы и живописи в Западной Беларуси.

У адпаведнасці з Рыжскай мірнай дамовай ад 18 сакавіка 1921 г. да Польшчы адышлі: Гарадзенская губерня, Наваградскі, Пінскі, частка Слуцкага, Мазырскага і Менскага паветаў Менскай губерні, а таксама Ашмянскі, Лідскі, Віленскі і Дзісненскі паветы Віленскай губерні. Яшчэ ў кастрычніку 1920 г. захопленыя тэрыторыі Віленскага, Свенцянскага і Трокскага паветаў Віленскай губерні таксама былі далучаныя да Польшчы. Гэтыя тэрыторыі ў гістарычнай літаратуры атрымалі назву - Заходняя Беларусь.

Згодна з умовамі Рыжскага міру Польшча была вымушана забяспечыць свабоду развіцця культуры Беларусі.

Культура Беларусі ў пачатку стагоддзя развівалася ў складаных, супярэчлівых умовах, а менавіта ва ўмовах правядзення паланізацыі беларускага насельніцтва з боку польскай ўлады. Яна была цесна звязаная з нацыянальна-вызваленчым рухам, агульнадэмакратычным уздымам, пошукам шляхоў грамадскага прагрэсу. Беларуская культура, не губляючы сваёй самабытнасці і арыгінальнасці, развівалася пад уплывам дэмакратычных ідэй рускай культуры, цеснай сувязі з культурамі ўкраінскага, польскага і літоўскага народаў.

Вырастаючы ва ўмовах узмацнення нацыянальна-вызваленчага руху, заходнебеларуская культура чэрпала ідэі, тэмы і вобразы з жыцця ахопленых вызваленчай барацьбой мас.

У другой палове 20-х гадоў з масавай паэзіі прыйшла кагорта маладых сіл – Міхась Васілёк (1905-1960), Алесь Салагуб (1906-1934), Піліп Пястрак (1903-1978), Валянцін Таўлай (1914-1947), Міхась Машара (1902-1976). Новая плынь паэзіі мела рэвалюцыйна-дэмакратычны характар, была пад уплывам КПЗБ. Паэты захапляліся здабыткамі савецкай літаратуры.

Ігнат Абдзіраловіч (сапр.-Ігнат Канчэўскі) сваёй кнігай «Адвечным шляхам: Дасьледзіны беларускага светапогляду» (1921) зрабіў моцны ўплыў на грамдскую думку Заходняй Беларусі. Кніга была падсумаваным укладам беларусаў у анталогію сусветнай філасоўскай думкі- там разглядаліся праблемы зместу, творчасці і сацыяльных катаклізмаў. Яна спрыяла ўзмаццненню агульначалавечагаа пачатку ў патрыятычнай і палітынчай лірыцы

Сярод пачынальнікаў літаратурнай справы быў Гарэцкі. У 1920г. выйшла ў свет яго «Гісторыя беларускай літаратуры», дзе быў сістэматызаваны, прааналізаваны тысячагадовы шлях беларускага прыгожага пісьменства – ад дахрысціянскай міфалогіі, старажытных літаратурных помнікаў, асобных аўтараў (Е. Полацкая, К. Смаляціч, К. Тураўскі) да творчаці набыткаў пачатку 1920-х гг. Шырока выкарыстоўвалі ў нацыянальных гімназіях і яго «Хрэстаматыю беларускае літаратуры: XI век-1905 год» (1922). Пасля вымушанага ад’езду пісьменніка ў БССР рэалістычная плынь у заходнебеларускай літаратуры аслабла

Машара - беларускі пісьменнік, удзельнік нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі. Інструктар Беларускай сялянска-рабочай грамады, рэдагаваў газету “Наша воля”. Зняволены ў Віленскую турму на Лукішках. Супрацоўнік часопіса “Полымя”, “Настаўніцкай газеты” (1945 – 1949). Друкаваўся з 1927 г. У Вільні выдаў зборнікі вершаў “Малюнкі” (1928), “На сонечны бераг” (1934), “Напрадвесні” (1935), “Са стрэх саламяных” (1937 – канфіскаваны), паэм “Вяселле”, “Смерць Кастуся Каліноўскага” (абедзве 1934), “Мамчына горка” (1936), п’есы “Вось тут і зразумей...” (1934), “Чорт з-пад печча” (1935), “Лёгкі хлеб” (1936). Асноўны пафас творчасці – пратэст супраць сацыяльнага і нацыянальнага ўціску, вера ў свабодалюбівыя сілы народа. Для творчасці 1920 – 1930 гг. характэрна летуценнасць, маральны максімалізм, чуллівасць.

У вершах Міхася Машары паэтызацыя прыроды роднага краю, працы і быту селяніна спалучалася з пратэстам супраць нацыянальнага ўціску, з заклікам да барацьбы.

У 1921 г. арганізаваў у Даўгаўпілсе беларускія настаўніцкія курсы, дзе чытаў лекцыі па беларускай мове і літаратуры, стварыў беларускі тэатральны калектыў і хор. У 1925 г. скончыў Карлаў універсітэт у Празе са званнем доктара філасофіі. З 1926 г. выкладаў беларускую літаратуру ў Віленскай беларускай гімназіі. Выконваў даручэнні цэнтральнага сакратарыята Беларускай сялянска-рабочай грамады. Уваходзіў у Галоўную ўправу Таварыства беларускай школы (1926-1930). У 1928 г. выбраны паслом у польскі сейм. Разам з іншымі пасламі стварыў у сейме самастойную фракцыю - беларускі рабоча-сялянскі клуб «Змаганне». Быў сакратаром Беларускага выдавецкага таварыства ў Вільні. У 1930 г. арыштаваны польскімі ўладамі і асуджаны на 8 год турмы.

У 1927г. Была выдадзена складзеная Ігнатам Дварчаніным (1895-1937) «Хрэстаматыя новай беларускай літаратуры (ад 1905 году)». Па ёй вучылася не адно пакаленне заходнебеларускай моладзі. Багатую літаратуразнаўчую спадчыну пакінуў Антон Луцкевіч.

У 20-я гады галоўнай тэндэнцыяй у літаратуры стаў рамантызм, які вылучыў на пярэдні план грамадскай сілы мастацтва. Станоўчы ўплыў на рамантычную паэзію аказала творчасць Уладзіміра Жылкі. Паэт аб’ядноўваў у адзінае цэлае ідэі сацыяльнага і нацыянальнага адраджэння. Рэальным сродкам вызвалення і ўз’яднання беларускага народа лічыў паўстанне працоўных Заходняй Беларусі. Вершы з яго зборнікаў «На ростані», «З палёў Заходняй Беларусі» узбагацілі патрыятычную сімволіку, паднялі інтэлектуальны ўзровень лірыкі.

Прыродаапісальнай, інтымнай была ранняя лірыка Наталлі Арсенневай. Яе першы зборнік вершаў «Пад сінім небам» (1927) вылучаўся высокай культурай творчасці. Яна імкнулася перадаць імгненныя ўражанні, пачуцці, зменлівы стан душы унутранага быцця.

Такім прыкладам з ранняй лірыкі Арсенневай можа быць верш «Недасяжнае».

Прадстаўнік паэтычнага рамантызму - беларускі ксёндз Казімір Сваяк (сапр. – Кастусь Стэповіч) (1890-1926) выкарыстоўваў у сваёй ттворчасці нацыянальны фальклор і біблейскія матывы. З многіх твораў кніга «Мая ліра» (1924) была адзіным прыжыццёвым зборнікам яго вершаў.

Другі беларускі каталіцкі святар – Вінцук Адважны (сапр. – Язэп Германовіч) быў аўтарам цікавага дзіцячага фальклору.

Ідэямі класавага змагання Салагуб захапіўся пасля адыходу ад рамантычнага ўспрымання свету. Яго вершы мелі агітацыйны характар. За актыўную грамадска-палітычную дзейнасць быў кінуты польскімі ўладамі за краты. «Лукішскі дзённік» Салагуба быў узорам тагачаснай публіцыстыкі. У 1928г. выехаў у БССР, дзе пазней стаў ахвярай сталінскага рэжыму.

Харктэрныя рысы мастацтва таго часу:

- гісторыя Бацькаўшчыны,

- прыгажосць роднай прыроды,

- сцвярджэнне самабытнасці беларускай культуры.

Язэп Драздовіч-беларускі жывапісец, графік, скульптар. Першым у беларускім выяўленчым мастацтве і адным з першых у еўрапейскім пачаў распрацоўваць касмічную тэму: жыццё на іншых планетах - Марсе, Сатурне, Месяцы. Навукоўцы толькі падступаліся да даследаванняў касмічнай прасторы, а мастак сілай сваёй фантазіі ўжо ствараў новыя міры, спрабаваў прадставіць, якія яны, нашы брацца па розуме...

З самога дзяцінства яго цягнула спазнаць, як сам ён гаварыў, "нябесныя збяжы", прадставіць, як жывуць або могуць жыць браты па розуме. Краявіды далёкіх планет, пры ўсёй сваёй дакладнай, «геометричной выстроенности», усё роўна вельмі нагадваюць зямныя. Драздовічу жадалася бачыць не толькі на Зямлі, але і ў космасе глыбокае гуманістычнае пачатак.

У пачатку стагоддзя Драздовіч, як і шматлікія віленскія мастакі, захапляўся стылем мадэрн. Менавіта ў гэтым стылю аформіў ён кнігу вершаў вядомай беларускай паэткі Канстацыі Буйло "Курганная кветка". Пасля рэвалюцыі Я. Драздовіч працаваў у беларускім літаратурным выдавецкім аддзеле камісарыята асветы, афармляў першую ў Савецкай Беларусі чытанку.

Я. Драздовіч падарожнічаў ад вёскі да вёскі і пакідаў людзям на памяць малява- ныя дываны, якія пісаў казеіновымі і алейнымі фарбамі на саматканым, пафарбаваным у чорны колер палатне. І гэта ён рабіў не столькі дзеля заробку, колькі дзеля развіцці ў народзе эстэтычнага пачуцця. Самымі каханымі яго матывамі былі месячныя, начныя краявіды. Кожная гаспадыня ў тых месцах, дзе падарожнічаў Я. Драздовіч, марыла мець "малярства дзядзькі Язэпа". Акрамя краявідаў на дыванах Драздовіча былі раслінныя ўзоры, вясёлыя звяры-музыкі або помнікі беларускай архітэктуры - замкі, палацы...

(Sergievich, Peter. 1900-1984) беларускі і літоўскі жывапісец і графік. Заслужаны дзеяч Літвы (1965 г.). Нарадзіўся ў д. Ставрово Браслаўскага р-на. Асоба і ўтрыманне мастацтва мастака фармаваліся пад непасрэдным уздзеяннем атмасферы нацыянальна-вызваленчага руху ў Заходняй Беларусі. Вучыўся на мастацкім факультэце Віленскага ўніверсітэта (1919-1922 гг., у Рушчыца і Слендынскаго), у Кракаўскай АХ (1924-1925 гг.). Удзельнік мастацкіх выстаў з 2-й крысоў. 1920-х гг. Мастацкай завершанасцю, глыбокім псіхалагізмам, філасоўскім гучаннем адрозніваюцца маляўнічыя партрэты Сергіевіча: "Партрэт маці" (1929 г.), З. Гляковского (1938 г.), "Дзяўчынка ў сінім сарафане" (1940 г.), "Беларуская настаўніца" (1940 г.), "Аўтапартрэт" (1940 г.), пісьменніка Ф. Багушэвіча (1946 г.), мастака Н. Дучыца (1946 г.), "Старшыня калгасу" (1952 г.), "Каморнік" (1956 г.), "Партрэт жонкі" (1946, 1957 гг.), "Столяр" (1968 г.), "Нарачанскі рыбак" (1968 г.) і інш. Гістарычнае мінулае роднай зямлі, дзейнасць яе выбітных сыноў адлюстроўваюць тэматычныя карціны "У. Полацкі" (1932 г.), "К. Каліноўскі сярод паўстанцаў 1863 г." (1955 г.), "Скарына ў друкарні" (1957 г.), "К. Каліноўскі і Ў. Урублеўскі на аглядзе паўстанцаў" (1959 г.), "Скарына ў працоўным кабінеце" (1960 г.), "Арышт П. Багрыма" (1970 г.) і інш.

Значнае месца ў творчасці Сергіевіча займае купалаўская тэма, выява паэта: "А хто там iдзе?" (1947 г.), "Званар" (1947 г.), "А ты сіраціна, жыў" (1947 г.), "Гусляр" (1959 г.), "Партрэт Д. Луцэвіча" (1971 г.) і інш. Жыцці людзей працы прысвечаныя тэматычныя палотны "Дарогай жыцці" (1936 г.), "Аратай" (1938 г.), "Дэманстрацыя беспрацоўных у Каўнасе ў 1925 г." (1954 г.). Тэму Вялікай Айчыннай вайны адлюстроўваюць карціны "У партызанскай кузні" (1945 г.), партрэт "Партызан Федзя" (1943 г.). Прыгажосць роднай прыроды апяюць краявіды "Забытая званіца" (1936 г.), "Ноч" (1941 г.), "Пад снежным покрывам" (1942 г.), "Вясновая казка" (1957 г.), тэматычнай карціне "Вячэрняя балада" (1970 г.) і інш. Сергіевіч працаваў таксама ў стаковой (серыя партрэтаў "Беларускія народныя тыпы", 1930-е гг.) і кніжнай графіцы (афармляў часопіс "Нёман", 1931-1932 гг.; кнігі М. Машары і інш.). Пісаў вобразы. Аўтар роспісаў шэрагу касцёлаў (у Солах, Жодзішках, Смаргоні). Сергіевіч - яркі, самабытны майстар, патрыёт у жыцці і ў мастацтве..

Творчасць П.Сергіевіча адрозніваецца цікавасцю да самабытнасці беларускай народнай культуры, мастацкай завершанасцю, глыбокім псіхологізмом і філасоўскім гучаннем, месцамі алегарычносцю і рамантычнасцю.

Майстар рэалістычнага напрамку Сеўрук вылучыўся дасканалымі партрэтамі, якія вельмі трапна перадавалі характар, псіхалагічны стан людзей. Своеасаблівым гімнам чалавеку зямлі з’яўляецца яго шматфігурная кампазіцыя «Жніво». Яна экспанавалася на выставе ў Варшаве, потым была набыта Віленскім беларусікм музеем. Акрамя партрэтаў, міхась Сеўрук маляваў пейзажы- «У полі», «Ля студні» і інш. У архіве мастака пералік работ налічвае 100 назваў, з іх 47 былі створаны ў 30-я гг.