1.3. Муса Җәлилнең “Алтынчәч” либреттосында синонимнарның роле

Муса Җәлилнең “Алтынчәч” либреттосында стиль чарасы буларак, синонимнар күп кулланылган. Бу синонимнар мәгънә төсмерләре белән аерылып торалар. Бу турыда Ш.Ханбикова болай дип язды: «Мәгънәләр төсмере — сүзнең семантик үзенчәлеге, мәгънәне, төшенчәне барлыкка китерүче билгеләр берәмлеге ул. Сүзнең мәгънәсендә төп һәм өстәмә мәгънәләр була. Сүз мәгънәсендәге өстәмә билгеләр — синоним сүзләрне бер-берсеннән аера торган мәгънә төсмерләре алар. Сүзләрнең мәгънәсенә карамый, бәлки сөйләмдә теге яки бу стилистик максатка хезмәт итүенә, функциясенә генә карый торган төсмер сүзнең өстәмә төсмере була. Димәк, синоним сүзләр — уртак төшенчәгә йөрүче мәгънәдәш сүзләр»¹.

Муса Җәлилнең “Алтынчәч” либреттосында синонимнарның түбәндәге төркемчәләре бар:

1. Идеографик синонимнар. Мәгънә төсмерләре белән аерылып тора торган сино­нимнар мәгънәви яисә идеографик синонимнар дип атала (грек. Ыеа — төшенчә, дгарһо — язам)². Аларны синоним исемнәр, синоним сыйфатлар һәм синоним фигыльләргә бүлеп тикшердек:

1) синоним исемнәр:

А) көч, гайрәт, куәт, дәрман;

Б) дус, ахирәт, иптәш, сердәш;

В) аҗдаһа, дию, елан, пәһлуан;

Г) болын, дала, чүл, елан;

Д) өй, йорт. Җир, ханлык;

Ж) яу (сугыш), сугыш, дау, көрәш;

З) бәхетсезлек, кайгы, бәла;

К) хан, солтан. Падишаһ;

Л) яу, гаскәр;

М) боерык, әмер;

О) тиң, иш һ.б.;

2) синоним сыйфатлар:

А) чибәр, матур, сөйкемле;

Б) гайрәтле, йөрәкле;

В) татлы, тәмле;

Г) дивана, ахмак, башсыз;

З) синоним фигыльләр:

А) качу, котылу;

Б) кире кагу, каршы килү;

В) адашу, югалу;

Г) кайгыру, борчылу;

Д) якын күрү, кадерләү һ.б.

2. Абсолют синонимнар: былбыл, сандугач; исем, ат; угыл, ул¹.

3. Чынбарлыкка төрле мөнәсәбәт белдерү ягыннан аеры­лып торган синонимнарны эмоциональ-экспрессив сино­нимнар диләр.

Мәсәлән:

Юкка чыгаргансың ялгыз

Һәлак итәр бит явыз.

Әлеге мисалда юкка чыгару (юк итү), һәлак итү, үлү фигыльләре үзара синонимнар. Муса Җәлилнең вакыйгаларны җанлырак китереп бастыру өчен экспрессив куәте көчлерәк булган сино­нимнарны кулланган. Төрле стильләрдә кулланылганга күрә, аларны стили­стик синонимнар дип тә йөртәләр¹.

Шулай итеп, татар теленең бай сүзлек хәзинәсендә төрле-төрле мәгънә төсмерләре бирүдә, стиль үзенчәлекләре бар­лыкка китерүдә синонимнарның тоткан урыны гаять зур. Алар сөйләмнең төгәллегенә, нәфислегенә һәм сәнгатьчә яңгырашына ирешүдә әһәмиятле чара булып торалар, эчтәлекне төгәл һәм дөрес чагылдыруга ярдәм итәләр, телдән файдалану мөмкинлекләрен арттыралар.

Муса Җәлил “Алтынчәч” либреттосында туган телнең бай хәзинәсеннән бик оста файдаланып эш итә. Либретто телендә кулланылган сүзләрнең лексик-тематик яктан зур булуы күренә. Ул, төрле тематик өлкәгә караган сүзләрне бергә туплап, оригинал әсәрләр тудыруга ирешә. Синонимнар сөйләмнең төгәллегенә ирешүдә, эчтәлекне ачуда әһәмиятле урын тоталар². Әгәр мәгънәне берничә мәртәбә бер үк сүз белән кабатлый башласаң, сөйләмнең яңгырашы кими, коры чыга, ул тыңлаучы тарафыннан теләп кабул ителми, сөйләмдәге матурлык, аһәң дә югала, уңышсыз кабатлаулар барлыкка килә.