4. Марфалагічныя асаблівасці навуковага стылю

Наяўнасць абстрактных паняццяў і катэгорый у тэрміналогіі

абумоўлівае шырокае выкарыстанне назоўнікаў з абстрактным

значэннем з суфіксамі -нн-, -енн- (-энн), -анн-: абнародаванне,

дазнанне, адкліканне, адчужэнне, акрэдытаванне, апазнанне,

звальванне, накрыванне, забяганне, разгінанне і інш., а таксама

з суфіксам -цыj-: асацыяцыя, датацыя, дэкларацыя і пад. У лек-

сіцы спорту даволі часта сустракаюцца назоўнікі аддзеяслоўнага

паходжання тыпу сед, дажым, разварот, высед, зачэп, абвіў,

адхоп, адхват, падсад, нахілы, павароты, падвароты, прагі-

ны, рыўкі, ныркі, пераходы, накаты, перакаты і пад.

Для навуковага выкладу характэрны назвы родавых, абагуль-

няючых паняццяў, а таксама словазлучэнняў абагульняючага зна-

чэння, напрыклад: анкетуемы, інфармант, рэспандэнт; навуко-

выя прыборы начнога бачання, аб’екты знешняга асяроддзя,

крыніцы лакальнага забруджвання; тэхнічныя прыёмы, боле-

выя прыёмы, спецыяльныя практыкаванні і інш.

Адметнай рысай навуковага стылю з’яўляецца частае «на-

нізванне» роднага склону назоўнікаў. Напрыклад: Асновай педага-

гічнага метаду аднаўлення з’яўляецца рацыянальная структу-

ра трэніровачных нагрузак; Прымяненне болевых прыёмаў,

захопаў за адзенне, падсечак у самба і дзюдо патрабуе нада-

ваць больш увагі масажу звязачнага апарату верхніх і ніжніх

канечнасцяў, кісцей і ступняў (В.І.); Дэвальвацыя адбываецца

шляхам афіцыйнага паніжэння курса нацыянальнай валюты ў

адносінах да золата, серабра, якой-небудзь замежнай валю-

ты ў адпаведнасці з абясцэньваннем грашовых знакаў, якое

адбылося, пры гэтым ранейшыя грашовыя знакі застаюцца ў

абароце (скрытая дэвальвацыя); Расследаванне – заснаваная

на законе дзейнасць следчага ці органаў дазнання па зборы і

замацаванні доказаў, усебаковым даследаванні ўсіх акалічнас-

цей справы з мэтай выяўлення і раскрыцця злачынства, вык-

рыцця вінаватых і прыцягнення іх да крымінальнай адказнасці,

прыняцця мер да пакрыцця нанесенай злачынствам матэры-

яльнай шкоды, папярэджання і выкаранення злачынстваў (С.К.).

86

Уласныя імёны часта сустракаюцца ў якасці залежнага кам-

панента словазлучэння ў назвах формул, методык, тэорый і пад.

(напрыклад: люблінская унія, магдэбургскае права, полацкае

права, кейнсіянская тэорыя, ластаўка аўэрбах і інш.). Уласныя

назоўнікі ці прыметнікі страчваюць сваё значэнне прыналежнасці

пэўнай асобе і пачынаюць перадаваць якасную характарыстыку

паняцця, у склад якога яны ўваходзяць. Напрыклад: Магдэбург-

скае права – сукупнасць юрыдычных норм, што вызначалі сас-

лоўна-прававое становішча гараджан ва ўмовах феадальнага

грамадства (М.С.).

Тэхнічныя тэксты маюць сваю спецыфіку выкарыстання на-

зоўнікаў: рэчыўныя назоўнікі ўжываюцца ў формах множнага ліку:

мылы, смолы, гліны, солі, металы, маслы, бензіны, духі, зубы,

чыгуны, пары, спірты, газы і інш.

Прыметнікі ў навуковых тэкстах уваходзяць у асноўным у склад

тэрміналагічных словазлучэнняў і выконваюць інфармацыйную ці

класіфікацыйную функцыю. Напрыклад: Кадастр – сістэматыза-

ваны збор звестак; цана – грашовае выяўленне кошту адзінкі

тавару (прадукцыі вырабаў, паслуг і інш.). Асноўныя віды цэн:

адпускныя, закупачныя, рознічныя цэны. Цана можа быць сва-

бодная, фіксаваная, дагаворная. Адрозніваюць таксама цэны:

прэйскурантныя, намінальныя, пакупніка або прадаўца, змен-

ныя, даўгачасныя, эластычныя і інш. (БелЭн); Удасканаленне вы-

буховай сілы ажыццяўляецца метадамі: паўторным, спа-

борніцкім, ударным, кароткачасовых максімальных намаганняў,

варыятыўным і кругавым (В.І.). Параўнаем: Я чула пяшчотнае,

шчырасці поўнае, маё беларускае, роднае, кроўнае, такое рап-

тоўнае, такое чароўнае, такое ласкавае, цёплае, чыстае, як сон-

ца, агністае, як Нёман, празрыстае, як казка, быліна, як песня,

жаданае, дагэтуль яшчэ ў жыцці неспазнанае, гарачае слова

ад шчырага сэрца – кахаю (Данута Бічэль-Загнетава).

Класіфікацыйная роля прыметніка абумоўлівае той факт, што

ў тэкстах дакладных навук якасныя прыметнікі даволі часта не

маюць ступеней параўнання і форм суб’ектыўнай ацэнкі (параўн.:

малы, маленькі, найменшы (кавалачак хлеба); вялікі, найболь-

шы, самы вялікі (кавалак хлеба) – але нельга сказаць аналагічна

ў выпадку малады спецыяліст, малое прадпрыемства, вялікія

дзяржавы, Вялікі Літоўскі трыбунал (трыбунал ВКЛ)). Адзін-

кавыя выпадкі ўжывання прыметнікаў у форме найвышэйшай сту-

пені параўнання знаходзім у тэрмінах найбольшае спрыянне, Вы-

шэйшая атэстацыйная камісія, Вышэйшы гаспадарчы суд Рэс-

87

публікі Беларусь, рэжым найбольшай спрыяльнасці, вышэйшая

ліга, атлет найвышэйшага класа.

Для навуковай мовы характэрны субстантываваныя прыметнікі

і дзеепрыметнікі ў форме адзіночнага і множнага ліку тыпу непаў-

налетнія, непрацаздольныя, абвінавачаны, падсудны, падаба-

ронны, атакуючы, атакаваны і пад.

Дзеепрыметнікі сустракаюцца пераважна ў складзе тэрміна-

лагічных словазлучэнняў, напрыклад: крэдыт адтэрмінаваны,

акрэдытыў ____________непацверджаны, валюта неканверсуемая, попыт

нерэгулюемы, колючая зброя, лятаючы лыжнік, колькасць за-

бітых мячоў, колькасць страчаных ачкоў, колькасць выйграных

партый і г.д.

Паколькі навуковы выклад грунтуецца на ісцінах, аксіёмах

аб’ектыўнага асяроддзя, ён абстрагаваны ад канкрэтнага, актыўна-

га дзеяння ці руху. Гэтым і абумоўліваецца шырокае ўжыванне дзе-

ясловаў у 3-й асобе цяперашняга часу. Напрыклад: Адзыўная гра-

мата падпісваецца кіраўніком і замацоўваецца подпісам міністра

замежных спраў дзяржавы, якая прызначыла дыпламатычнага

прадстаўніка, і накіроўваецца кіраўніку той дзяржавы, пры якой

ён акрэдытаваны (С.К.); У цэнтры ўвагі мікраэканомікі знахо-

дзяцца вытворцы і спажыўцы, рыначныя паводзіны суб’ектаў,

аналіз попыту і прапанавання на асобных рынках тавараў і па-

слуг, рабочай сілы і капіталу. На мікраўзроўні ажыццяўляецца

непасрэднае выкарыстанне працоўных рэзерваў краіны, іх ук-

лад у эканоміку ў якасці рэсурсу і фактару вытворчасці (БелЭн);

Атакуючыя дзеянні выконваюцца для своечасовага контрпрыё-

му альбо актыўнай абароны. Тактыка звычайна будуецца ў за-

лежнасці ад добра вывучанага прыёму, аднак болей эфектыў-

ным спосабам будзе такі, калі з улікам выбранай тактыкі ўдас-

канальваюцца адпаведныя прыёмы (В.І.).

Дыялагічнасць навуковай мовы праяўляецца ў шырокім выка-

рыстанні дзеясловаў у форме будучага часу абвеснага ладу (са

значэннем цяперашняга часу) тыпу адзначым некалькі пунктаў,

параўнаем версіі, параўнаем вынікі і інш.

У навуковым маўленні пашырана выкарыстанне таксама не-

азначальнай формы дзеяслова ў спалучэнні з мадальнымі і іншымі

словамі, якая мае значэнне неабходнасці і выступае як сродак вы-

ражэння прадпісання, рэкамендацыі, указанняў тыпу трэба адроз-

ніваць, трэба мець на ўвазе, трэба ўспомніць, варта звярнуць

увагу, неабходна запісаць, трэба ўзяць за аснову, можна (не-

абходна) выкарыстоўваць, належыць выконваць, трэба ўваж-

88

ліва сачыць за, трэба больш увагі надаваць, неабходна пры-

трымлівацца і інш. Напрыклад: Пры навучанні прыёмам трэба

ўлічваць прасторавыя і часавыя характарыстыкі; Трэба мець

на ўвазе, што пры вядзенні схваткі ўвесь час адбываюцца

згінальныя і разгінальныя рухі (В.І.).