3. Сістэма моўных сродкаў навуковага стылю

Аснову ўсіх стыляў мовы (як мастацкага, публіцыстычнага,

так і навуковага і інш.) складаюць стылістычна нейтральныя агульна-

літаратурныя словы (міжстылявая лексіка) тыпу гаварыць, пісаць,

дождж, вялікі, малы і інш.

Даволі шырока ў навуковым выкладзе ўжываюцца словы агульна-

навуковага выкарыстання (тыпу аналіз, гіпотэза, даследаванне,

мадэль, праблема, праграма, працэс, элемент, апрацоўка, апе-

рацыя і інш.). Выяўленне значэння такіх слоў залежыць ад зместу

і метадалогіі той навукі, у якой яны прымяняюцца. Параўн., напрык-

лад, значэнні слова аперацыя. Аперацыя (ад лац. operatio – дзеян-

не) – 1) ‘закончанае дзеянне або шэраг дзеянняў, накіраваных на

дасягненне пэўнай мэты (напр., аперацыя ваенная)’; ‘асобная за-

кончаная частка тэхналагічнага працэсу, якая выконваецца на

адным рабочым месцы (напр., аперацыя вытворчая)’; 2) ‘асоб-

нае дзеянне сярод многіх іншых; выкананне якой-небудзь фінанса-

вай, крэдытнай, прамысловай, гандлёвай, страхавой або іншых за-

дач, напрыклад, банкаўская аперацыя, паштовая аперацыя’;

3) ‘У вылічальнай тэхніцы выкананне лічбавай вылічальнай машы-

най якога-небудзь дзеяння з зыходнымі велічынямі, напрыклад,

арыфметычная аперацыя’ (БелЭн).

Імкненне дасягнуць гранічнай яснасці, дакладнасці навуковага

выкладу абумоўлівае выкарыстанне ўласна тэрмінаў і номенаў, якія

складаюць самую спецыфічную групу лексікі навуковых тэкстаў.

Тэрмін – гэта слова або тэрміналагічнае словазлучэнне, якое

ўваходзіць у тэрміналагічную лексіку пэўнай галіны навукі, культу-

ры, вытворчасці, абазначае спецыяльнае паняцце і мае дакладнае

лагічнае азначэнне.

Гэта цікава! Паводле падання, лац. Termin – імя рымскага бога, ахоў-

ніка межаў, памежных слупоў, межавых знакаў; рымскі цар Нума Пампілій

пабудаваў у Рыме храм Тэрміна і ў гонар бога ўвёў свята – тэрміналіі. Да

межавага знака прыходзілі жыхары бліжэйшых вёсак, упрыгожвалі яго, пры-

носілі ахвяры і весяліліся. Вось адкуль слова тэрмін абазначала «памежны

знак, пагранічны камень», пазней – «канец, мяжа», яшчэ пазней – «тэрмін,

перыяд», і, нарэшце, яго сталі выкарыстоўваць у сучасным значэнні.

84

У адрозненне ад тэрмінаў і прафесіяналізмаў наменклату-

ра – гэта сукупнасць уласных назваў канкрэтных аб’ектаў нава-

кольнай рэчаіснасці, прадметаў серыйнай вытворчасці. Параўна-

ем: апазнанне, ЛТП-147, ходка; брокер, «Атлант», кліка; фор-

вард, «Целяханы-190», фізрук.

Вузкаспецыяльныя тэрміны ўласцівы ўласна навуковаму пад-

стылю; у тэкстах навукова-папулярнага характару (якія разлічаны на

шырокае кола чытачоў) яны звычайна не выкарыстоўваюцца, а калі

і ўжываюцца, то з абавязковым тлумачэннем. Напрыклад: юсціра-

ваць, варант, падсед і інш. (Сярэдняя велічыня падседа (пера-

мяшчэнне вагі тазасцёгнавага сустава ад азначанага станові-

шча да пачатку разгінання) складае 18 см, вывядзенне з раўна-

вагі – 13 см, вышыня развароту ад дывана (найменшая адлег-

ласць восі плечавага сустава ад дывана перад разваротам) –

55 См). Многія вузкаспецыяльныя тэрміны не фіксуюцца ў агульна-

моўных слоўніках. Менавіта наяўнасць вузкаспецыяльных тэрмінаў

выводзіць мову навукі за межы літаратурнай мовы.

Тэндэнцыя да міжнароднай стандартызацыі навукі абумоўлі-

вае той факт, што значны працэнт агульнанавуковай і тэрмінaлагічнай

лексікі складаюць інтэрнацыянальныя тэрміны (пераважна лацін-

скага ці грэчаскага паходжання) або тэрміны са звязанымі кампа-

нентамі лацінскага ці грэчаскага паходжання (напрыклад: апеля-

цыя, дэвальвацыя, дэпартацыя, камерцыя, камбінацыя, акліма-

тызацыя і інш.).

Выдзяляюць у навуковых тэкстах такі адметны пласт, як тэр-

міны-сімвалы, формульныя абазначэнні, скарачэнні, абрэвіятуры,

графікі, схемы, малюнкі і пад. Напрыклад: КПК – Крымінальна-

працэсуальны кодэкс, Х-неэфектыўнасць, К (так абазначаецца ў

эканоміцы мультыплікатар, першай літарай прозвішча Рычарда

Кана), НАК – Нацыянальны Алімпійскі Камітэт і інш.

Часам у навуковых тэкстах выкарыстоўваюцца фразеалагіз-

мы. У такіх выпадках яны выконваюць намінатыўную функцыю (у

мастацкіх і нават публіцыстычных тэкстах фразеалагізмы выка-

рыстоўваюцца, каб надаць мове вобразнасць, выразнасць). Параўн.:

рукі – хоць рэпу сей ‘вельмі брудныя’ і краевугольны камень ‘ас-

нова, сутнасць, найважнейшая частка чаго-н.; залаты дождж ‘вя-

лікія грашовыя сумы, прыбыткі’; залаты фонд (чаго, чый) ‘самае

лепшае, самае каштоўнае, самае значнае’, майстар дывана ‘ба-

рэц, які дасягнуў найвышэйшага выніку’, другое дыханне ‘новыя

сілы, прыліў энергіі, бадзёрасці (пасля стомы, апатыі, няўдачы і

пад.)’ і інш.

85

Як адзначаюць мовазнаўцы, «строгай мяжы паміж тэрмінала-

гічным, навуковым і агульнаўжывальным пластамі лексікі няма. Яна

можа мяняцца не толькі з рухам лексікі ў часе, але і залежаць ад

галіны навукі, метадалагічнага падыходу» [2].