Блок самаправеркi

1. Параўнайце падыходы да адміністрацыйна-гаспадарчага раянавання Беларусі ў пачатку 20-х гадоў i вылучэння сучаснай сеткі адмiністрацыйна-эканамічных раёнаў.

§ 18. Эканамічны раён і яго прыкметы

Ужо ў папярэдніх параграфах змешчана вызначэнне эканамічнага раёна як тэрытарыяльнай спецыялізаванай часткі гаспадаркі краіны. Неабходная ўмова функцыянавання эканамічнага раёна – яго гаспадарчая цэласнасць, эканамічнае адзiнства. Менавіта дзякуючы гэтаму эканамiчныя раёны рознага рангу з’яўляюцца тэрытарыяльнымі часткамі гаспадаркі краіны. Кожны эканамічны раён уяўляе сабой тэрытарыяльна-вытворчы комплекс са спецыялізацыяй у маштабе краіны. Галоўныя прыкметы эканамічнага раёна – спецыялізацыя і комплекснасць яго гаспадаркі.

Спецыялiзацыя эканамічнага раёна. Спецыялізацыя эканамічнага раёна – гэта яго галоўная народнагаспадарчая функцыя. Яна азначае арыентацыю гаспадаркі раёна на вытворчасці тавараў для спажывання пераважна па-за межамі раёна. Спецыялiзацыя выражае знешнюю функцыю раёна, яго ўдзел у геаграфічным падзеле працы ўнутры краiны.

Эканамічныя раёны спецыялiзуюцца, як правіла, на тых галінах гаспадаркі, для якiх моюцца найбольш спрыяльныя перадумовы, дзе прадукцыя можа быць атрымана з мiнімальнымі выдаткамі. Беларускі географ А. Смоліч у адной са сваіх прац па пытаннях раянавання пісаў, што геаграфiчны падзел працы выклiкае спецыялізацыю паасобных тэрыторый – эканамічных раёнаў на тых галінах гаспадаркі, якiя даюць найлепшы эканамічны эфект у дадзеным раёне, на тых паасобных прадуктах, для вырабу якіх у дадзеным раёне найбольш спагадна складваюцца абставіны. Гэтая спецыялiзацыя раёнаў – з’ява вельмі карысная для народнай гаспадаркi, бо моцна павялічвае яе прадукцыю і павышае вытворчасць працы.

Галіны спецыялізацыі па сваім значэнні ў гаспадарцы раёна вядучыя, галоўныя. Яны вызначаюць эканамічны профіль раёна. Галінамі спецыялiзацыі вызначаецца характар міжраённых сувязяў, у першую чаргу па вывазе прадукцыі.

Вытворчая спецыялiзацыя эканамічнага раёна характарызуецца пэўнай устойлівасцю, стабiльнасцю. Спецыялізацыя, што склалася пад уздзеяннем прыродных ці сацыяльна-эканамічных фактараў, захоўваецца, як правіла, на працягу доўгага часу. Зразумела, што з цягам часу могуць адбывацца змены ў вытворчай спецыялізацыі раёна: з’яўляюцца новыя галiны, некаторыя ранейшыя галіны спецыялізацыі губляюць сваю ролю, пераходзяць у ранг дапаможных.

Для вызначэння галін спецыялiзацыі гаспадаркі ў эканамічным раёне iснуюць розныя каэфiцыенты (iндэксы). Перш за ўсё адрозніваюць каэфiцыенты ўзроўню спецыялiзацыі і каэфіцыенты эфектыўнасці спецыялізацыi. Каэфiцыенты ўзроўню сведчаць аб ступені развіцця дадзенай вытворчасці ў раёне ў параўнанні з паказчыкамі па краіне ў цэлым. Каэфiцыенты эфектыўнасці сведчаць аб тым, наколькі выгадна з эканамiчнага пункту гледжання спецыялізацыя раёна на пэўных вытворчасцях.

Узровень спецыялізацыі можна разлічыць з дапамогай простых каэфiцыентаў: каэфiцыента душавой вытворчасці (К_д) і каэфіцыента лакалізацыі (К_л) па формулах:

К_д = П_г : Н; К_л = П_г : П_с, дзе П_г – удзельная вага эканамiчнага раёна ў прадукцыі пэўнай галіны гаспадаркі (у працэнтах); Н – удзельная вага раёна ў насельніцтве краіны; П_с – удзельная вага раёна ў прадукцыі прамысловасці краіны (або ў прадукцыі сельскай гаспадаркі).

Канкрэтны прыклад: на долю Гомельскай вобласці прыпадае 60 % вытворчасці паперы на Беларусі, удзельная вага вобласці ў насель-ніцтве краіны складае 15,6 %. Адсюль К_д для Гомельскай вобласці (як адміністрацыйна-эканамічнага раёна) па вытворчасці паперы роўны 3,8 (К_д = 60 : 15,6 = 3,8). Адпаведна каэфiцыент лакалізацыі для Віцебскай вобласці па вытворчасці ільновалакна: К_л = 30 : 12 = 2,5 (30 % – удзельная вага вобласці ў вытворчасці iльновалакна; 12 % – удзельная вага ва ўсёй прадукцыi сельскай гаспадаркi). К_л для Гродзенскай вобласці па вытворчасці цэменту 40 : 10 = 4.

Каэфіцыент эфектыўнасці спецыялiзацыі (К_э) можна разлiчыць па формуле К_э = П_г : В, дзе В – удзельная вага эканамічнага раёна ў выдатках на развіццё дадзенай галіны.

Калі мець значэнне К_э, можна разлічыць i агульны каэфіцыент спецыялiзацыі эканамiчнага раёна (К_аг), для чаго К_э памнажаецца на каэфiцыент узроўню (К_уз) у выглядзе К_д або К_л. Такім чынам, К_аг = К_уз * К_э.

Апрача прыведзеных, маецца сістэма больш складаных паказчыкаў і разлiкаў для вызначэння галін спецыялізацыі эканамічнага раёна. У нашых разліках да галiн спецыялізацыі адносяцца тыя галiны гаспадаркі раёна, для якіх К_уз больш за 1. Для славеснага вызначэння ўзроўню спецыялізацыi прынята наступная шкала ў адпаведнасці з велічынёй К_уз:

Узровень спецыялізацыі	Велічыня каэфіцыента
Нізкі	Да 2
Сярэдні	Ад 2 да 4
Высокі	Ад 4 да 6
Вельмі высокі	Больш за 6

Комплекснасць гаспадаркi раёна. Ужо адзначалася, што спецыялізацыя выражае знешнюю функцыю раёна, яго ўдзел у геаграфічным падзеле працы. Комплекснасць жа – гэта ўнутраны стан гаспадаркі, прапорцыі, суадносіны памiж асобнымі групамі галін, асобнымі галінамі. Апрача галін спецыялізацыі, у кожным эканамічным раёне развіваюцца дапаможныя і абслуговыя галіны гаспадаркі. Самі назвы сведчаць аб прызначэнні дадзеных груп галiн.

Дапаможныя галіны забяспечваюць неабходныя ўмовы для паспяховага развіцця галін спецыялiзацыi, абслуговыя – закліканы забяспечваць патрэбы ў таварах спажывання і паслугах насельніцтва самога раёна. Усе тры групы галін – спецыялiзацыі, дапаможныя i абслуговыя – узаемазвязаныя, узаемадзейнічаюць паміж сабой, утвараюць гаспадарчы комплекс. Ад прапорцый, суадносін паміж галінамі спецыялiзацыі, дапаможнымі i абслуговымi залежыць ступень комплекснасці.

Комплекснасць гаспадаркi эканамічнага раёна не азначае функцыянаванне ў яго межах як мага большай колькасці галін і вытворчасцей. Адбор іx, фармiраванне аптымальных прапорцый памiж га-лінамі ажыццяўляецца ў працэсе геаграфiчнага падзелу працы, зыходзячы з перадумоў і магчымасцей канкрэтнай тэрыторыі. Комплекснасць выключае вузкую, аднабаковую вытворчую спецыялiзацыю раёна, якая не можа забяспечыць рацыянальнае выкарыстанне яго прыродных, працоўных рэсурсаў, вытворчых магчымасцей. Комплекснасць забяспечваецца эканамічна эфектыўнай прапарцыянальнасцю развіцця асобных галiн пры дадзенай вытворчай спецыялiзацыi эканамiчнага раёна.

Узровень комплекснасцi гаспадаркі ў адрозненне ад узроўню спецыялізацыі выразiць у лiчбавых паказчыках непамерна складана. Галоўны паказчык узроўню комплекснасці павінен адлюстроўваць ступень адпаведнасці вытворчай структуры раёна, структуры яго эканамiчных, прыродных i гаспадарчых рэсурсаў. Сённяшняя статыстыка не дае магчымасцi разлічыць такi паказчык.

Тым не менш даваць ацэнку ўзроўню комплекснасці гаспадаркі, параўноўваць у гэтым дачыненнi раёны памiж сабой можна па некаторых менш агульных цi ўскосных паказчыках. Напрыклад, наколькі адпавядае ўдзельная вага працаёмістых i навукаёмiстых вытворчасцей ступені забяспечанасцi раёна кваліфiкаванымі працоўнымі рэсурсамi яго навукова-тэхнічнаму патэнцыялу. У якой меры абслуговыя галіны забяспечваюць патрэбы жыхароў эканамiчнага раёна, ці адпавядаюць магутнасцi энергетычнай і будаўнічай базы патрэбам раёна і iнш.

Тыпалогiя эканамічных раёнаў. У СЭГ, якая даследуе вялiкую колькасць першасных аб’ектаў і элементаў, важную ролю адыгрываюць тыпалагiчныя падыходы. Трэба выяўляць заканамернасці функцыянавання, тое агульнае, што ўласцiва не аднаму, а мноству аднародных аб’ектаў. Тыпалагічны падыход накіраваны на выяўленне груповак вывучаемых працэсаў і аб’ектаў, што маюць устойлівыя адрозненнi паміж сабой. Тыпалогія – гэта групоўка вывучаемых аб’ектаў па сукупнасцях (тыпах), што адрознiваюцца якаснымі прыкметамі. Кожны эканамічны раён мае своеасаблiвае эканоміка-геаграфiчнае становiшча, прыродныя ресурсы, характарызуецца пэўнай структурай і спецыялiзацыяй гаспадаркi. Разам з гэтым у структуры прыроднага патэнцыялу, ступені забяспечанасці працоўнымi рэсурсамі, структуры i спецыялізацыі гаспадаркі, праблемах сацыяльна-эканамiчнага развiцця шэрагу раёнаў нярэдка маюцца агульныя рысы. Іх наяўнасць служыць падставай для тыпалогіі эканамічных раёнаў.

У дачыненні да эканамічных раёнаў СССР тыпалогiя ўпершыню была праведзена М. Баранскім у кнізе "Экономическая география СССР. Обзор по областям Госплана" (1926). У кнiзе вылучаны чатыры групы эканамічных раёнаў: 1) прамысловыя; 2) сельскагаспадарчыя; 3) змешанага тыпу; 4) леса-прамыслова-земляробчага тыпу.

М. Каласоўскі прапаноўваў праводзіць тыпалогію эканамічных раёнаў па спалучэнні ў iх энергавытворчых цыклаў; у пазнейшых работах (Г. Лапо, Т. Калашнiкава) тыпалогія эканамічных раёнаў выконвалася па асаблівасцях iх структуры гаспадаркі, спалучэнні галін на базе розных відаў рэсурсаў, ступені завершанасці тэрытарыяльна-вытворчага комплексу.