3. Сацыялінгвістыка

Сацыялінгвістыка ці сацыяльная лінгвістыка: навуковая дысцыпліна, якая развіваецца на стыку мовазнаўства, сацыялогіі, сацыяльнай псіхалогіі і этнаграфіі і вывучае комплекс праблемаў, звязаных з сацыяльнай прыродай мовы, яе грамадскімі функцыямі, механізмам уздзеяння сацыяльных фактараў на мову і той роляй, якую выконвае мова ў жыцці грамадства.

Асноўныя праблемы сацыялінгвістыкі: сацыяльная дыферэнцыяцыя мовы, праблема нацыянальнай мовы, моўная сітуацыя, сувязь і ўзаеміны мовы і культуры, праблемы сацыяльных аспектаў білінгвізму і дыгласіі. Адмысловае месца ў сацыялінгвістыцы займае праблема моўнай палітыкі.

4. Функцыі мовы ў грамадстве.

Пад функцыяй мовы разумеюць яе прызначэнне і ролю, якую яна выконвае ў жыцці чалавека і грамадства.

Галоўная функцыя мовы - камунікатыўная. Узнікшы разам з грамадствам, мова нястомна служыць чалавеку ў розных яго занятках і патрэбах. У штодзённай моўнай практыцы людзі ўдасканальвалі гэты сродак зносін, імкнуліся спазнаць яго прыроду. Народ даўно заўважыў, што мова — найважнейшы сродак зносін, і выказаў гэтую думку вобразна і даступна ўсім: Язык да Кіева давядзе. Няведамая дарога на канцы языка.

Сувязь чалавека з навакольным светам ажыццяўляецца праз намінатыўную функцыю мовы, знешнія прадметы становяцца ўнутраным здабыткам чалавека, ствараюць свет яго вобразаў, уяўленняў, пачуццяў, калі гэтыя прадметы атрымліваюць назвы сродкамі мовы, у першую чаргу словамі.

У свядомасці чалавека, у яго ўнутраным свеце адлюстроўваюцца знешняя рэчаіснасць, навакольны свет. Такім чынам, мова выконвае і функцыю адлюстравання.

Пазнавальная функцыя. Чалавечае пазнанне грунтуецца на ведах, якія фіксуюцца, назапашваюцца, абагульняюцца з дапамогай мовы. Засвойванне назапашаных чалавецтвам ведаў, практычна ўсе працэсы навучання людзей (у школах, у ВНУ і г. д.) звязаны з шырокім выкарыстаннем мовы, якая служыць галоўным сродкам атрымання, павелічэння, узбагачэння ведаў.

Мова з’яўляецца і галоўным спосабам выражэння думак і пачуццяў кожнага чалавека і тым самым выконвае экспрэсіўную функцыю. Праз мову перадаюцца не толькі веды, пэўныя звесткі, але і выяўляюцца адносіны да таго, хто гаворыць (яго здольнасці, вопыт, эрудыцыя, уменне валодаць мовай), разгортваецца ўвесь унутраны свет чалавека. Добрае, шчырае слова высока цэніцца ў народзе. Яно ўздымае настрой, надае сілы. Дапамагае жыць. Невыпадкова яго параўноўваюць з прадметамі і з’явамі, якія маюць вялікае значэнне ў жыцці чалавека: Добрае слова далёка чуваць. Ласкавае слова — што дзень ясны. Скажа — як мёд пакажа. Слова даражэй за золота.

Эстэтычныя функцыя. Увасабляецца ў мастацкай прозе, паэзіі, сцэнічным маўленні, красамоўстве.

Як бачым, родная мова — гэта не толькі сродак зносін, жывая повязь пакаленняў, але і сродак выяўлення душы чалавека, і знак яго прысутнасці на зямлі; родная мова — гэта адвечны голас радзімы.

5. Адрозненне беларускай і рускай моў

Арфаграфія

У беларускай арфаграфіі пераважае Фанетычны прынцып. Асноўныя адрозненні ад рускай мовы ў правапісе зводзяцца да наступнага:

«Аб» захоўваецца толькі пад націскам, пры адсутнасці ж націску заўсёды пішацца "А" (аканне);

«Е» у першым предударном складзе чаргуецца з «Я» (гэта адпавядае фанэтыцы - яканне), у другім, трэцім і г. д. предударных складах, а таксама і ў подударном яна захоўваецца без змены, прычым з правіла ўжывання «Е» у подударных складах ёсць шэраг выключэнняў;

замест літары «І» выкарыстоўваецца "I";

замест рускіх Жы Шы заўсёды пішацца ЖЫ ШЫ;

рускай Ці адпавядае беларускае напісанне цы - але ў беларускай мове ёсць таксама Ці, якое адпавядае рускаму ці;

замест рускага Чы заўсёды пішацца ЧЫ, што адлюстроўвае цвёрдасць Ч ў беларускай мове.

мяккасць гукаў "З", «З», «Ц», «ДЗ» у стане іх перад мяккімі зычнымі пазначалася літарай Ь;

падвойныя (доўгія) згодныя, што ўзніклі з спалучэнняў зычны + ј, падзяляліся Ь, толькі шыпячыя не мелі гэтага падзелу, і т. д.

Фанетыка

Параўнальна з беларускай літаратурнай мовай сучасны літаратурны беларускую мову мае шэраг адрозненняў, найгалоўныя з якіх у вобласці фанетыкі такія:

яканне (предударное Е пераходзіць у Я): плячах;

ў многіх выпадках адсутнасць пераходу Е ў Аб пад націскам перад цвёрдымі зычнымі: нясеш, вязеш, мерзнуць (нараўне з пераходам: мерзнуў), адзежа і т. д.;

гукі Ы і І на месцы адпаведных рускіх Аб і Е:

ў канчатках прыметнікаў: сляпы, гарадскі;

у каранях слоў: пі, бі (наўзамен рускіх формаў пі, бі), мыю, крыю, шыя, мыйка, брызент, цырымонiя, канцылярыя, дрыжэць і т. п.;

чаргаванне літараспалучэнняў пад націскам-ро-,-рэ-,-ло-(на месцы рускіх-ро-,-рэ-,-ло-) з ненаціскных-ры-,-лы-: Кроў - крывавы, дровы - дрывасек, блохі - блыха;

ўжыванне Ў на месцы:

гуку У, які стаіць пасля галоснага: лаўка, Даўно пайшла Ў хату, валоў;

на месцы ненаціскным гуку У, які стаяў у пачатку, усярэдзіне або ў канцы слова пасля галоснага: на ўзроўні, Ці ўкрыў, клоўн;

на месцы рускага Л ў спалучэннях, якія ўзыходзяць да старога спалучэнню рэдукавана гуку (Коммерсанта) з плыўным Л, і ў формах прошлага часу дзеясловаў: воўк, доўгі, даў, казаў і т. д.;

вымаўленне І неслогового на месцы ненаціскным І пасля галоснага: пайменны, Яна [й] ен, Яна [й] Дзе;

вымаўленне выбуховага гуку Г толькі ў запазычаных словах (гандаль, ганак, Гузік) альбо ў карэнных літараспалучэнняў зг, ДЗГ, ДЖГ (мазгі, бразгаць, джгаць), у астатніх выпадках вымаўляецца фрыкатыўны гук "h";

цвёрдасць гукаў Ч і Р: Чыстая, плячысты (плячысты), бярозы (бяроза), рабіна (рабіна), вечарынка (вечарынка) і т. д.;

цвёрдасць губныя гукаў Б, П, М, Ф ў канцы слоў і перад [й]: сып, гэта, верфі, б'ю, п'ю і т. д.;

адсутнасць мяккіх Д і Т - пры змякчэнні Д і Т пераходзяць у мяккія аффрикаты ДЗ і Ц (дзеканье і цеканье): глядач - глядзець, білет - білецік, дзіця (дзіця), цішыня (цішыня) і т. д.;

наяўнасць аффрикат ДЖ і ДЗ - складаных гукаў, якія вымаўляюцца непадзельна: джала, Ураджай, дзень, дзівосы, медзь і т. д.;

ўжыванне гуку Ф толькі ў некаторых словах, запазычаных з замежных моў; на месцы Ф звычайна ўжываецца X, ХВ і П: Хурман, Хведар, Піліп і т. д.;

вымаўленне шч на месцы рускага гуку ІЦ: шчотка, шчупак і т. д.;

доўгія (падвойныя) З, С, ДЗ, Ц, Ж, Ч, Ш, Л, Н, якія гавораць у становішчы перад галоснымі як адзін падоўжаны гук, замест спалучэння ў рускай мове гэтых зычных з [й]: рыззе, калоссе, суддзя, смецце, збожжа, ламачча, Узвышша, вяселле, уменне і т. д.;

чаргаванне заднеязычных гукаў Г, К, Х са свісцячым гукамі зь, Ц, СЬ адпаведна: парог - на парозе, голая - на назе, рака - у рацэ, страху - на страсе і т. д.;

спарадычныя ацвярдзенне зычных перад Е: вуздэчка (анат.), сэрца і т. д.;

прыстаўной і ўстаўной зычны У: водгук, воблака, Вольга, Восіп, вуха, навука, павук, увосень, Навум, Лявон і т. д.;

прыстаўной зычны Г: Гэта, Гэй, Ганна і т. д.;

прыстаўныя А і І: арабіна, аржаны, амшэлы, імша, ільняны, ігруша і т. д.;

асіміляцыя па мяккасці:

свісцячым З і З, калі яны аказваюцца ў пазіцыі перад мяккім гукам (за выключэннем заднеязычных Г, К, Х): снег вымаўляецца [сьнех], смешныя - [сьмешна], беззямельны - [безьзямельны], з вёскі - [зь вёскі];

Д і Т асімілююцца перад гукам У: дзве вымаўляецца [дзьве], цверды - [цьверды];

вымаўленне спалучэння ЧН нязменна як ЧН: [ручнік]

і шэраг іншых адрозненняў.

У фанетыцы асаблівасцямі рускай мовы з'яўляюцца, да прыкладу, наяўнасць -ро-/-ло- і -ре-/-ле- ў каранях слоў паміж зычнымі пры [-ры-] / [-лі-] і -ры-/-лы - ва ўкраінскім і беларускім адпаведна (рускае "крышыць", "глынаць", "трывога", "сляза"; укр. "крiшити", "глiтати", "трiвога"; белору. "крышиць", "глытаць"), вымаўленне спалучэнняў мяккіх зубных і сыклівых з [j] пры доўгіх мяккіх зычных у украінскай і беларускай мовах (рускае "сукенка", "суддзя"; укр. "Плата", "суддя"; белору. "плацце", "суддзя"), выбуховае або фрыкатыўнае [г] пры фарингальном [h] у украінскай і беларускай мовах (рускае "горад" [Горад]; укр. [hород]; белору. [hорад]).

У марфалогіі асаблівасцямі рускай мовы з'яўляюцца адсутнасць Клічны склон пры наяўнасці такой у украінскай і беларускай (рускае "брат!", "Сын!"; Укр. "Браце!", "Сынку!"; Белору. "Браце!"), Адсутнасць чаргавання [да], [г], [х] з [ц], [з], [з] у склонавых формах назоўнікаў пры наяўнасці яго ў украінскай і беларускай (рускае "нага" - "на назе"; укр. "нага" - "на нозi"; белору. "голая" - "на назе"), шырокае распаўсюджванне формы назоўнага склону множнага ліку заканчэння -а/-я пад націскам у назоўнікаў ня ніякага роду пры яго адсутнасці ва ўкраінскім і беларускай (рускае "дома" , "настаўнікі"; укр. "дамы", "учителi"; белору. "дамы", "учiтелi").

Тэма 2.